De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 369]

D.M.G. Koch
Herinneringen uit een Indische gevangenis

In November 1923 werd ik opgesloten in een cel van de gevangenis te Soerabaia. Ik was destijds hoofdredacteur van De Indische Courant en was me te buiten gegaan aan een verwijt aan het adres der Ned.-Indische regering, dat een delict opleverde.

Op 9 Mei tevoren was een staking van spoorwegpersoneel uitgebroken, geproclameerd door de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel. De aanleiding daartoe - niet de oorzaak ervan - was de arrestatie van Semaoen, de voorzitter der vereniging. De oorzaak was de bezuinigingspolitiek der regering-Fock, die tot ingrijpende verlaging van salarissen en lonen geleid had. Semaoen had tegen deze politiek fel geageerd, en Nederlandse bladen in Indië drongen er op aan dat hij geïnterneerd zou worden. Toen verklaarde de V.S.T.P. dat de arbeid zou worden neergelegd wanneer Semaoen gevangen genomen zou worden. Dit gebeurde op 8 Mei wegens een spreekdelict dat hij op een der eerste dagen van April te Tegal begaan heette te hebben en dat toen geen motief tot ingrijpen opgeleverd had.

De verbittering onder het spoorwegpersoneel was zo hevig, dat een staking kon worden verwacht. Zou zij uitbreken in de maanden Juli-Augustus, de periode van druk suikervervoer met het oog op de afscheep van het product, dan zou zij voor het bedrijfsleven ernstige gevolgen kunnen hebben. Zij brak uit op een tijdstip waarop zij betrekkelijk weinig schade kon berokkenen, terwijl zij gelegenheid zou geven tot ontslag van overtollig personeel en bezuiniging op de uitgaven.

De in onervarenheid door de V.S.T.P. afgelegde verklaring dat gestaakt zou worden wanneer Semaoen gevangen genomen zou worden, was voor de regering ‘gefundenes Fressen’. Zij kon in de Volksraad laten betogen, dat de vakvereniging pressie op het uitvoerend gezag had willen uitoefenen en er dus sprake was van een ‘politieke’ actie. Met de verbittering over deze lage salarissen en lonen, waaraan maandenlang uiting gegeven was, behoefde zij bij de verdediging van haar beleid dus geen rekening te houden, naar zij meende. Het was een ‘misdadige woeling’, waaraan met harde hand een eind gemaakt moest worden. De stakers hadden het gezag willen verplaatsen, en dat was een revolutiepoging geweest.

In de courant besprak ik de actie uitvoerig, en ik beschuldigde de regering ervan de staking te hebben uitgelokt om te voorkomen dat

[p. 370]

deze enige maanden later, tijdens de drukke suikerafscheep, uitbreken zou.

Een justitiële vervolging kon toen niet uitblijven. Ze was me welkom, omdat ze me gelegenheid zou geven, in een verdedigingsrede geheel het beleid der regering ten aanzien van de inheemse vakbeweging uitvoerig te bespreken, terwijl ik dingen zou kunnen zeggen die ik in de courant niet zou kunnen schrijven zonder een vervolging wegens persdelict te riskeren, en die ik in het verslag van een openbare rechtszitting wèl zou kunnen afdrukken.

Dat ik door de raad van justitie veroordeeld zou worden was een uitgemaakte zaak. Mijn verdediging, die ik op schrift had gesteld, nam een uur in beslag. Na enig geharrewar met de ambtenaar van het openbaar ministerie, die me verweet de gelegenheid misbruikt te hebben door een politieke redevoering te houden, werd een gevangenisstraf van drie dagen tegen me geëist. Een week later kwam de uitspraak, conform de eis, en dit vonnis werd in hoger beroep door het hooggerechtshof te Batavia bekrachtigd. Het hof had, naar ik later vernam, overwogen dat een geldboete door de administratie van de Ind. Crt betaald zou worden, en ‘de heer Koch het nu maar eens aan den lijve moest voelen’.

Ik zou dus niet aan opsluiting ontkomen.

Wat toen volgde zou stof gegeven hebben voor een kluchtspel.

Ik kreeg bezoek van een deurwaarder, die me naar de gevangenis zou moeten brengen. Hij vroeg me, wanneer ik bij voorkeur zou willen ‘zitten’; hij zou dan met mijn wensen rekening houden. Ik antwoordde, dat de mail voor de courant op Zondag ontvangen werd, die dan des Maandags bewerkt moest worden, zodat het me het best schikken zou, van Dinsdag tot en met Vrijdag te worden opgesloten. De deurwaarder beloofde, me dan op de eerstvolgende Dinsdagmorgen om half acht te zullen komen halen.

Hij kwam op het afgesproken uur met een mooie luxe-wagen; de ‘schande’ van transport in een gevangeniswagen werd me bespaard. De dag tevoren waren mijn vrouw en ik bij de gevangenisdirecteur, de heer De V., een gepensionneerd onderluitenant van het Indische leger, op bezoek gegaan om kennis te maken. Hij maakte de indruk van een gemoedelijk, eerlijk, rechtschapen man, wien de practijk van zijn werkkring geleerd had dat op ieder die door de rechter gevonnist en opgesloten was, tien anderen in vrijheid rondliepen die, naar dezelfde maatstaven beoordeeld, opsluiting zouden verdienen.

De heer De V. beloofde me, me te zullen opsluiten bij de ‘mannen

[p. 371]

van standing’. Op mijn verbaasde vraag of men die in de gevangenis ook had, deelde hij mede dat er twee blokken met Europese gevangenen waren. In het ene waar landlopers, gewezen fuseliers en matrozen opgesloten waren was er doorlopend ruzie; de kerels bestalen en bevochten elkaar. Daar hoorde ik, naar zijn schatting, niet tussen.

Deze kennismaking beloofde veel.

De volgende dag kreeg ik dan een cel in het blok met de ‘mannen van standing’. Dit was een deel van de gevangenis met zestien betonnen kamertjes, omgeven door een hoge muur, waarin een stevig ijzeren hek. De gevangenis lag in de Werfstraat, in de benedenstad van Soerabaia, een malaria-oord. In de cel, waar de gehele dag de zon op brandde, was het smoorheet. Zij had drie muren zonder enige opening, terwijl in de vierde muur een deur en een getralied raam aangebracht waren. Die deur werd des avonds om zes uur door een cipier met een grote sleutel gesloten, zodat men dan de indruk kreeg, werkelijk achter de tralies te zitten. Des morgens om zes uur ging de deur weer open en dan was conversatie met de medegevangenen mogelijk, voorzover ze niet op het gevangenisbureau tewerk gesteld waren.

In de cel was een houten brits, en des avonds werd me een strozak gebracht. Alle leden van het Europese gevangenispersoneel waren lezer van de Ind. Courant en het was duidelijk dat ze me met een zekere onderscheiding behandelden. Zo kreeg ik niet een reeds gebruikte, doch een gloednieuwe strozak, die me aan mijn militaire diensttijd in Nederland herinnerde: zo'n pas gevulde strozak was een harde cylinder, die eerst na een week redelijk bruikbaar was. Maar een week werd me niet gegund: deze cel zou me slechts drie dagen herbergen. Van slapen kwam dan ook niet veel. Het veiligst was, op mijn rug of mijn buik te gaan liggen, met een been afhangende aan elke kant om te voorkomen dat ik buiten boord zou vallen. Er was een z.g. klamboe gantoeng, van stof die zeker geen muskiet zou doorlaten, maar de warmte zorgvuldig opsloot, zodat wie eronder lag het te kwaad kreeg met een ondraaglijke hitte. Maar men had geen keus: wie de klamboe niet spande werd opgegeten door de muskieten.

In de cel stonden verder een ruw-houten tafel, een bank zonder leuning en een stilletje met zinken pot, welker stank de hele dag de atmosfeer verpestte en de sigaret onmisbaar maakte. Ik had enkele boeken mee mogen nemen en las wanneer ik niet met medegevangenen een praatje maakte.

In de andere cellen van het blok was een bont gezelschap bijeengebracht. Naast me zat een gewezen controleur van het binnenlands

[p. 372]

bestuur, die op beschuldiging van fraude preventief gesteld was. Verder zaten er: de gewezen administrateur van een coöperatie van S.S.-personeel, die zich te sterk aangetrokken had gevoeld tot de inhoud van de kas; een handelsman die een wissel vervalst had; een Chinese handelsman die tot vier jaar veroordeeld was wegens vervalsing van wissels, me bezwoer dat hij onschuldig was, maar er bij voegde dat de justitie hem door een zeer nauwkeurig en deskundig onderzoek de weg gewezen had die hij na zijn gevangenisjaren met profijt zou kunnen volgen. Merkwaardig was trouwens, dat ze allen, wanneer het gesprek op de motieven tot hun arrestatie en veroordeling kwam, in blijkbaar grote ernst verzekerden, eigenlijk onschuldig te zijn, doch door een ongelukkige samenloop van omstandigheden achter de tralies te zijn geraakt. Dat scheen een compensatie van minderwaardigheidsgevoelens te zijn; zo hielden ze de moed er nog wat in.

Van de gewezen administrateur van de Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting te Soerabaia, een Indo-Europeaan wiens leeftijd ik op circa zestig jaar schatte, kreeg ik een wonderlijk verhaal, waarin hij in zijn morele nood zelf scheen te geloven. Hij had een bedrag van ruim een ton verduisterd. Hij ontkende niet, dat dit geld uit de kas van de C.B.Z., en door zijn toedoen, verdwenen was, maar was er op gesteld, me haarfijn uiteen te zetten hoe dat zo gekomen was en hoe weinig hij er feitelijk aan had kunnen doen. Hij had een zwak voor vrouwen die zich ongelukkig voelden, en als er een bij hem kwam om hulp, dan had zijn hart - ‘Ik heb zo'n goed hart, weet U, mijnheer Koch, zo'n goed hart,’ waarmee hij met een vinger tikte tegen de plaats waar zijn hart zat - hem gezegd, dat hij, hoe dan ook, helpen moest. Dat kon dan niet anders dan door wat geld uit de kas te nemen, een bon te laten tekenen en deze in de brandkast te bergen. Dat ging goed tot hij op de inval kwam, eens op te tellen hoeveel de kas der ziekeninrichting door zijn goede hart had geriskeerd. Hij had de bons uit de brandkast gehaald, ze op zijn schrijftafel opgehoopt. Maar toen openbaarde zich zijn ‘noodlot’: een sterke windvlaag joeg alle bons het luchtruim in. En nu zat hij hier in zijn cel, slachtoffer van zijn goede hart en zijn noodlot, met een veroordeling tot vijf jaren gevangenisstraf.

Ik kreeg de indruk dat hijzelf aan het dwaze verhaal geloofde. Het hield de arme duivel er nog wat bovenop.

In een der cellen van het blok zat een Armeniër, een sympathieke jonge man. Hij was kort geleden getrouwd. Een landgenoot had zijn vrouw willen benaderen, hij was de kerel op straat na-gerend en had hem met een mes een niet diepe steek gegeven. De zaak kwam in

[p. 373]

handen van de officier van justitie, die hem had willen helpen en bij zijn verhoor de opmerking gemaakt had dat hij natuurlijk niet van plan was geweest, de ander dood te steken. Daar was hij met vuur tegen opgekomen: zijn bedoeling was wel wis en degelijk geweest, de belager van zijn vrouw het levenslicht uit te steken. Toen was hij veiligheidshalve preventief opgesloten.

V. zat al een jaar preventief. Hij was controleur B.B. geweest in een residentie van Borneo en had de bestuursdienst verlaten om zich in hetzelfde ressort als ondernemer te vestigen. Ongeveer een jaar na zijn ontslag uit de dienst was hij door de assistent-resident opgeroepen, geareesteerd en op de boot gezet die hem naar Soerabaia bracht, waar hij in de gevangenis opgesloten werd. Hij was getrouwd en vader van twee kinderen. Zijn vrouw had nog getracht, de zaken voort te zetten, maar dit was mislukt en zij was ook naar Soerabaia vertrokken.

Ik beloofde hem, zodra ik weer op vrije voeten zou zijn, in de courant te zullen wijzen op het schandaal van een zo langdurige preventiefstelling op losse gronden. Ik wist van de dessous uiteraard niet meer dan hij me verteld had, maar drong aan op spoedige behandeling. Deze had eerst een half jaar later plaats, dus nadat V. anderhalf jaar in voorarrest gezeten had. Mr. M.H. Planten, destijds advocaat te Soerabaia, interesseerde zich voor de zaak en nam de verdediging van V. op zich. President van de raad van justitie was een om zijn volstrekte eerlijkheid algemeen geachte rechter, het type van ‘le bon juge’. De ambtenaar van het openbaar ministerie eiste drie jaar gevangenisstraf wegens fraude, waarna Mr. Planten in een uitvoerig en prachtig pleidooi de intriges van het B.B. in de Buitengewesten en de actie tegen V. uiteenrafelde.

De zitting van de raad van justitie was om half negen begonnen. Om half een deelde de president mede dat de raad in raadkamer ging. Een kwartier later kwamen de rechters weer terug; V. werd vrijgesproken. Zijn onschuld was zo duidelijk gebleken, dat niet nodig gevonden was, de gebruikelijke termijn van acht dagen voor overweging van het vonnis in acht te nemen.

Het geval maakte diepe indruk en trof me sterk. V. rende, in het plotseling besef van zijn vrijheid, de rechtszaal uit en het grote voorerf op, keerde even snel terug en toonde zich overvloedig dankbaar. Schadevergoeding werd destijds aan ten onrechte preventief gestelden, wier onschuld gebleken was, niet gegeven, maar het gelukte hem al spoedig, zich opnieuw een bescheiden bestaan te scheppen.

Mijn vrouw kwam me elke middag in de gevangenis bezoeken; met

[p. 374]

de voorschriften die dit verboden en slechts éénmaal per week bezoek toestonden, werd de hand gelicht. Ze bracht dan chocolade en andere eetwaren mee, zodat ik de vrijwel ongenietbare gevangeniskost - rijst met een frikadelletje en veel sambal, alles met een onmiskenbare bliksmaak - ten minste voor een deel kon laten staan. Het verblijf in de gevangenis, in de ontzettende hitte van de cel, waardoor ik elke middag een hevige hoofdpijn voelde opkomen, was op zichzelf niet prettig, maar ik waardeerde het als een gelegenheid om ervaring en nieuwe indrukken op te doen. De inhoud van de Ind. Crt gedurende de toen volgende maanden getuigde ervan.