De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 311]

O. Noordenbos
De cultuur in tien jaren Nieuwe Stem

Bij het begin van deze jaargang heeft de redactie zich voorgenomen enige beschouwingen te geven over wat De Nieuwe Stem in de eerste tien jaren van haar bestaan heeft bijgedragen tot het geestelijke leven en verkeer in ons land. Zulk een terugblik op het jongste verleden is tevens een weerspiegeling van dit verleden, omdat De Nieuwe Stem, als maandblad voor politiek en cultuur, haar belangstelling bij uitstek heeft gericht op die zaken en problemen die onze tijd wezenlijk aangaan.

Tussen de polen cultuur en politiek beweegt deze belangstelling zich dus voornamelijk, polen die in een relatie van spanning aan elkaar verbonden zijn, waardoor het gevaar van vaagheid aan cultuurbeschouwingen ontnomen en aan die over politiek een achtergrond wordt gegeven.

In het hier volgende vindt de lezer enkele opmerkingen over de bijdragen die over cultuurfilosofische, wereldbeschouwelijke en cultuurhistorische vraagstukken handelen.

Wie de jaargangen van 1945-1955 doorloopt, zal een reeks opstellen onder de ogen krijgen die, als zij tot een boek zouden zijn gebundeld, de lezer zouden confronteren met de essentie van wat onze zo probleem- en spanningsrijke tijd beweegt.

Reeds de eerste jaargang geeft overvloed in verscheidenheid. Het eerste hier te noemen artikel van onze zo betreurde Pos, nog geschreven in het laatste oorlogsjaar, is een indringende en doorlichtende beoordeling van de ‘op drift geraakte geschiedfilosofie’ van onze oostelijke naburen, waarin het fatale tekort aan moed en zuiverheid van deze filosofie in het licht wordt gesteld, die geen weerstand heeft geboden aan het algemene stuwen naar een irrationeel totalitairisme en van het redelijk willen afstand heeft gedaan. Donkersloot heeft, met een andere accentuering, maar uit dezelfde geest schrijvend, van zijn bekommernis over de ‘noodtoestand van de geest’ getuigd en gepleit voor een vurig, critisch, relativistisch en weerbaar streven naar het redelijk mogelijke en zedelijk vereiste.

Meer historisch bezien behandelde Romein in twee bijdragen: ‘de crisis in onze beschaving in historische perspectief’ en ‘De vereenzaming van de mens’ deze noodtoestand.

Het spreekt vanzelf dat de filosofie die met deze labiele cultuur-

[p. 312]

situatie samenhangt, de filosofie van de vereenzaamde mens, ook aan het woord kwam, waarvoor ik kan wijzen op het artikel van Vestdijk over ‘Existentie en Eros’, een oorspronkelijke bijdrage tot en een aanvulling van de problematiek die in de existentialistische filosofie ter sprake komt en op de korte bijdrage van R.F. Beerling: ‘Irrationeel filosoferen’, de schrijver van het proefschrift ‘Over moderne doodsproblematiek’, dat aanleiding was geweest tot Vestdijks bijdrage.

Het levensbeschouwelijke element komt vooral in het tweede jaar te voorschijn, wanneer Beerling schrijft naar aanleiding van Sartre's ‘L'Existentialisme est un humanisme’, Pos over ‘Humanisme op idealistische grondslag’ in een uitvoerige bespreking van het boekje van Griss: ‘Idealistische filosofie, een humanistische levens- en wereldbeschouwing’ en Noordenbos over ‘Humanisme in het christelijk oordeel’.

Daaraan voorafgegaan was, nog in de eerste jaargang, een magistraal opstel verschenen van Hoetink: ‘Humanisme en Socialisme’, dat later afzonderlijk is uitgegeven, terwijl Brandt Corstius een toelichting had geschreven op het pas opgerichte Humanistische Verbond.

Het is niet mijn bedoeling de volgende jaargangen stuk voor stuk op deze wijze na te gaan. In het voorgaande zijn het streven en de interesses der redactie wel duidelijk aan het licht getreden. Ik zal op enkele naar mijn mening voor het tijdschrift typerende en de ruime culturele belangstelling illustrerende bijdragen in De Nieuwe Stem de aandacht vestigen, waarbij ik er mij van bewust ben dat er ook een andere keuze mogelijk is. De terreinen zijn bovendien niet scherp af te bakenen, zodat er onder de bijdragen die naar het politieke neigen of naar het biografische of literaire overhellen, ook zijn die, ruim genomen, tot de culturele sector behoren, maar toch slechts een enkele maal genoemd kunnen worden.

In de eerste jaargang begon Fred. L. Polak met een uitvoerige beschouwing over de culturele en sociale aspecten van een centraal welvaartsplan, die in de tweede jaargang werd voortgezet. Dezelfde schrijver publiceerde naderhand in het tijdschrift een studie over ‘Het niveau der Nederlandse natie’ en over de gevolgen die hij voorzag van de steeds snellere ontwikkeling der techniek en van haar invloed op de steeds smaller wordende marge van 's mensen vrije, creatieve geestelijke prestaties. De opjagende, rust-rovende en voor zo talrijke intellectuele werkers, die met hun tijd noch enigszins mee willen leven, enerverende druk en drang van het al maar hoger opgevoerde levenstempo brachten Romein er toe aan zijn benard gemoed lucht te geven

[p. 313]

in het artikel: ‘De ivoren toren onder hoogspanning’, terwijl hij daarnaast gelukkig ook nog kon schrijven over ‘Het gedicht der geschiedenis’, dat de inleiding was tot de nieuwe Algemene Geschiedenis der Nederlanden.

Het probleem van de fundering van de moraal binnen een humanistische gedachtengang was voor de professoren L. van der Wal en Pos aanleiding daarover hun visies te geven, waaruit bleek hoe deze, stellig een zeker accoord gemeen hebbend, toch vrij ver uiteen kunnen lopen (Van der Wal: Humanistische waarde-fundering; Pos: Drie fasen in de filosofie der waarden). Van geheel andere aard was de studie van de bioloog W. van Dobben over: ‘Menselijke natuur en dierlijke moraal’. J.P. van Praag zette uiteen, wat hij onder modern humanisme verstaat, terwijl P. van Schilfgaarde en Noordenbos polemiseerden over de ontwikkeling van het christendom.

Op de grens van cultuur en politiek bewogen zich de interessante ‘Overpeinzingen van een Europeaan’ van Charles Timmer, die een merkwaardige overeenstemming vond in de psychologie van de Rus en de Amerikaan als architecten of ingenieurs van de toekomst. Hem boeide als kenner der Russische literatuur ook ‘De mens in de Sowjet-russische literatuur’. Opmerkelijk was het artikel van de in Indonesië wonende christelijke medicus G.J. Renes die in een zeer nuchtere analyse en relativering van de tegenstelling ‘totalitair - vrij’ aantoonde hoezeer in beide gevallen de mens beperkt blijft in het coördinatensysteem van zijn denkwijzen en gevoelsleven en hoezeer de mens zijn wereld bouwt naar zijn structuur, die zonder meer niet waardig is - dat ‘meer’ ziet hij alleen in wat de mens ontleent aan het mensworden van God in Christus. Een geheel andere geest ademt, ofschoon genoemde medicus en de humanistische filosoof Pos elkaar in wezen wellicht meer verwant waren dan mogelijk lijkt, de aanval van deze laatste op de inaugurele rede van de toen pas benoemde Utrechtse phychiater aan de theologische faculteit. Dit deed hij in een artikel: ‘Herderlijke zielkunde’, waarin hij het tegen de aangevallen Dr. v.d. Berg opnam voor de wetenschap contra de mythe. Nog in '54 polemiseerde Pos met de theoloog Van Niftrik door wie hij evenzeer geboeid werd als hij zich van hem toch gescheiden wist, naar aanleiding van het boek van laatstgenoemde over Sartre.

Ik zou nog veel meer willen noemen, maar moet mij beperken tot enkele namen. De filosoof Hans Redeker, die o.a. schreef ‘Om de waarde van het gevoel’ heeft belangwekkende fragmenten gepubliceerd uit een biografie van de merkwaardige filosoof-dichter J.A. dèr

[p. 314]

Mouw. P. Spigt gaf een welverdiende afstraffing aan de para-psycholoog Tenhaeff, maar Kruisinga schreef over ‘Het proscopische effect in de droom’ en J.M.J. Kooy ‘Over helderziendheid in de tijd’. Ik zou ook de mooie rede niet willen vergeten die Annie Romein in Duitsland heeft gehouden en die vertaald is verschenen in De Nieuwe Stem: ‘Karakter en cultuur van de Nederlanden’, noch de herdenkingsartikelen bij de dood van Pos, waarbij ik tevens memoreer dat De Nieuwe Stem in 1951 de nationale figuur van onze eerste en enige cultuurminister G. van der Leeuw met een reeks bijdragen heeft herdacht. De artikelen Van Suys over politiek en vrede mogen strict genomen buiten deze sector liggen, zijn diepgravende en critische denkwijze is echter dermate wijsgerig geschoold en gericht, dat hij hier niet zou mogen ontbreken. Er zijn nog wel afzonderlijke bijdragen, zij het over Roosevelt of Shaw of Poesjkin of Erasmus, alle zeer de vermelding waard, maar een verdere opsomming kan het beeld van wat in tien jaar in dit tijdschrift aan cultuurbijdragen is verschenen niet zóveel meer tekening geven dat, wat met dit korte artikel is bedoeld een vertekening zou blijken te zijn.