De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 218]

Nel Noordzij
Er is al ellende genoeg in de wereld

Het is een bekend feit, dat de literatuur in vroeger tijden veelal in dienst stond van 's mensen behoefte de eigen realiteit te ontvluchten en zich naar hartelust te vereenzelvigen met de helden van boeken.

De gedragingen en avonturen dier helden werden als feiten geaccepteerd en niemand vroeg naar de diepere drijfveren en motieven die tot de bepaalde handelingen hadden gevoerd en ook de auteur had niet de behoefte en ook trouwens niet het inzicht om deze achtergronden te belichten.

Don Juan was een pikante ondeugd en de opsomming van zijn liefdesavonturen leverde een romantisch, smeuiig verhaal, terwijl geen mens zich afvroeg of het gedraaf van avontuur naar avontuur eigenlijk wel zo jolig was en of deze held in wezen niet zichzelf voortdurend en wat dwangmatig liep te bewijzen, dat hij een man was, dat hij niet inpotent was, of gestoord op enige andere wijze; en hoe dàt dan weer kwam.

Ik noem maar een mogelijkheidje; het gaat natuurlijk niet om de persoon van Don Juan. Wel echter om het feit, dat er tegenwoordig naast de vele, vele vormen en soorten van persoonsbeschrijving in de literatuur één is welke geschreven wordt door auteurs, die niet willen volstaan met een opsomming van uiterlijke gebeurtenissen en handelingen en van gevoelens-zo-maar, doch die trachten de onbewuste drijfveren, voor zover zij daartoe in staat zijn, mede in hun werk te tekenen.

Of zo'n auteur er in slaagt een levend beeld te geven en niet een verkapt wetenschappelijke verhandeling, hangt af van zijn intelligentie en litterair talent; van de artistieke rangschikking dus.

Toch worden dergelijke romans abusievelijk nog wel aangezien voor psychologische romans, wat zij zeker niet zijn; de psychologische romans en gedichten bevatten een opzettelijk associatieve opsomming van vooral door Freud bekend geworden psychologische symbolen, zonder verklaring. In de hier bedoelde romans is hiervan geen sprake; er mag eens een droom in voorkomen, op zichzelf staan doet deze niet, hij is alleen van belang in zoverre hij een bepaald licht op het wezen van de romanfiguur werpt en is ook uitsluitend met die bedoeling door de auteur geschreven.

Psychologische romans zijn het dus niet, ook al beschrijven zij psy-

[p. 219]

chologische gevallen, wat op zichzelf niets zegt, want ieder mens is een psychologisch geval. Wel ligt in de bedoelde romans het accent mede op onbewuste drijfveren die tot een bepaald gedragspatroon hebben gevoerd. Het gedrag op zichzelf en de handelingen als zodanig komen daarbij niet op het tweede plan, maar zij worden wel gezien als resultaat. Er is dus een beschrijving van het zo-zijn èn van het waarom-zo-zijn van de romanfiguur.

Dat daarbij noodgedwongen motieven naar voren komen, die vreemd aandoen en niet altijd even acceptabel zijn voor iedere lezer spreekt vanzelf.

Om op Don Juan terug te komen: het is veel aardiger in deze man een vrolijk charmeur en durfal te zien, dan een man, die, geplaagd door een onbewust gevoel van insufficiëntie, niet veel meer doet dan zichzelf ontlopen en in figuurlijke zin over-eten.

Of het de lezer interesseert, wanneer een auteur beschrijft wat zijn romanhelden in alle letterlijkheid ‘bezielt’ is een andere zaak; ontspanningslectuur voor de vrije middag is het meestal niet, integendeel, een dergelijk boek eist veel van de lezer.

Daarbij komt, dat een dergelijk verhaal niet ‘gewoon’ aandoet, wat onder meer de volgende oorzaken heeft: in de eerste plaats zijn wij niet gewend rekening te houden met en inzicht te hebben in onze eigen en andermans verborgen motieven. Velen, die deze motieven van de wetenschappelijke kant en qua terminologie wel kennen, kennen ze toch niet in hun practisch en feitelijk verloop.

In de tweede plaats zijn de meeste mensen en vooral de ouderen nog weinig losgekomen van historisch gegroeide vooroordelen en ideaalvoorstellingen t.a.v. het mensbeeld. Er sneuvelen dus altijd heilige huisjes.

En in de derde plaats valt het accent van deze soort mensbeschrijvingen in hoofdzaak op de beschrijving van onevenwichtige personen. Dat laatste is begrijpelijk, want juist bij de onevenwichtige mens is de strijd met onbewuste motieven het sterkst.

Het misverstand bestaat echter, dat auteurs van dergelijke boeken een akelig genoegen zouden scheppen in, of een ziekelijke behoefte hebben aan het roeren in zogenaamde narigheid. Dat is niet zo! Het gaat hen niet om het ‘nare’ zelf als doel; hun doel is een geheel ander n.l. om hun hoofdpersonen te confronteren met die ‘narigheid’ en hen zodoende eerst tot inzicht en voorts indien reeds mogelijk tot een oplossing van hun problemen te brengen. Men kan niet vechten met een vijand, die men niet ziet, die zich schuil houdt. Wil men het ge-

[p. 220]

vecht tonen, dan moet men ook de beide partijen voor het front halen.

Te diepe of plotselinge confrontatie met wat anderen bezielt kan ook de eigen ‘vijand’ wakker maken en behalve een eerlijke verveling of een eerlijke interesseloosheid ligt in de angst voor de eigen ‘vijand’ nog vaak de oorzaak van de afwijzing van dit soort boeken.

Deze weerstanden nemen vele vormen aan; de meest bekende uitdrukking is: ‘er is al ellende genoeg in de wereld’. Juist daarom trachten sommige auteurs naar beste weten dwars door die ellende heen te wijzen op de strijd die velen met zichzelf en anderen voeren, zodat er mogelijk meer onderling en eigen begrip kan ontstaan.

Dan is er nog de veel gehoorde opmerking, dat de hoofdpersoon uit die en die roman een psychopaath is. De gemakkelijkste weg om van iemand af te komen is hem voor abnormaal te verklaren, doch degene die deze term uit de psychiatrie bezigt moet er zeker van zijn te weten wat een psychopaath is en het verschil kennen tussen een psychopaath, een psychoticus, een epilepticus, een alcoholicus en een neuroticus.

Bijna zonder uitzondering zijn de hoofdpersonen uit de hier bedoelde romans neurotici, dat wil zeggen: mensen, die ondanks voortdurende strijd met zichzelf niet los kunnen komen van hun innerlijke problemen en daardoor in hun dagelijks leven en in hun verhouding met anderen worden gehinderd.

Dit strijdelement vindt men alleen bij de neuroticus; bij alle hiervóór genoemden ontbreekt dit!

Toch heeft het ook geen zin om een romanfiguur af te wijzen door hem met maar-een-neuroticus te bestempelen.

Hoewel alleen al in Amsterdam geen zenuwarts meer bestaat, die voor een behandeling géén lange wachtlijst heeft, - de aspirant analisand moet vaak van een half jaar tot een jaar op zijn beurt wachten, daar de analytici zogezegd vol zitten - hetgeen al iets zegt over het aantal neurotici dat er zonder hulp niet meer uitkomt, zijn er nog meer mensen, die de strijd nog alleen weten voort te zetten.

Dat wil dus zeggen, dat er zo ontzaggelijk veel meer of minder neurotische mensen bestaan, dat het niets meer inhoudt wanneer men iemand een neuroticus noemt. Het wordt zelfs een lastige zaak over iemand te schrijven die niet neurotisch is, maar het valt pas op dat de auteur zulks doet, wanneer hij aan het strijdelement de volle aandacht schenkt en dàt is nu het verschil tussen deze en andere soorten van romans.

Dat in deze romans gemakkelijker een taal wordt gebruikt, die in de dagelijkse conversatie niet meedoet, is niet noodzakelijk, maar ligt

[p. 221]

in sommige gevallen voor de hand. Het hangt af van de keuze van het probleem, de keuze van de hoofdpersoon en het feit dat veel meer de gedachten van de hoofdpersoon worden weergegeven; en dan gedachten, die (nog) niet zijn gecensureerd met het oog op de indruk die zij op een eventueel ‘gehoor’ zouden kunnen maken en niet (meer) zijn verdrongen. Eén van de redenen overigens waarom deze romans vaak in de ik-vorm zijn geschreven.

Voorts bestaat er bij sommige auteurs van deze tijd een behoefte aan strikte eerlijkheid: men wil gewoon zeggen waar het op staat. Het feit, dat dit zelfs voor deze auteurs toch nog niet zo gewoon is als zij zelf wel zouden willen, maakt dat zij zich forceren en er dan weer iets ongewoons naar de andere kant van maken.

Hierin schuilt een gevaar, maar bij enige zelfcritiek kan de koers naar het juiste midden teruggebracht worden.

Toch zal het ‘probleem’ van de eerlijkheid daarmee niet zijn opgelost; wel voor de auteur, maar niet voor iedere lezer, want wat voor de een onbetamelijk is, is het voor de ander geenszins en dat zal wel zo blijven. Om een voorbeeld te noemen: wanneer ik twee letters en twee puntjes neerschrijf ter aanduiding van een ‘zekere plaats’, dan blijkt dat voor menigeen nog een complexprikkel te zijn, terwijl ik toch niet anders deed, dan schrijven wat vele schilders op bepaald soort deuren (tegenwoordig meestal alleen nog in dorpen te aanschouwen), ten behoeve van gegadigden voor het achter die deuren gelegen appartement, met de verfkwast aanbrachten.

En dat ik in mijn boeken überhaupt mensen naar dat soort appartementen laat gaan is zo uitzonderlijk niet. Met het oog op de gezondheid der romanpersonen gaat het trouwens niet aan, hen thee, wijn, jenever, soep en ijs te laten gebruiken, zonder hen in de gelegenheid te stellen zich daarvan in gewijzigde vorm weer te kunnen ontdoen - zullen we maar zeggen.

De bedoelingen en ook de aanpak der auteurs die aandacht schenken aan de motieven achter de motieven en daarbij allerminst de neiging hebben sensationeel te coquetteren met ‘de ellende, die er al genoeg in de wereld is’, verschillen veel meer met die van auteurs die tussen de twee wereldoorlogen en kort na de laatste wereldoorlog eveneens over ‘complexen’ schreven, dan men wel denkt. De laatsten lieten wel uitkomen, dat de handelwijze van hun personen zijn oorsprong vond in b.v. het nogal geliefde Oedipus-complex, maar dit was dan gegeven in de som; zij trokken wel verbindingslijnen van complex

[p. 222]

naar gedrag, maar lieten het daarbij. Bovendien gold het complex bijna als excuus voor het gedrag.

Gegeven dit of dat complex handelde de hoofdpersoon zo, stootte hij zich hier en vond al of niet op deze of gene wijze een redelijk houdbaar compromis voor zijn verder bestaan.

Dat is niet wat de latere auteurs voor ogen staat; hun personen keren zich niet van de innerlijke problematiek af, maar richten zich er op. In de eerste plaats worden zij beschreven als mensen, die de problematiek zijn en niet als mensen, die de problematiek hebben; in de tweede plaats is het onderwerp de strijd zelf en zo er sprake kan zijn van een oplossing, moet deze daaruit voortkomen en niet worden gevonden in een of andere noodoplossing, b.v. een afleidende werkkring, een aan de omstandigheden aangepast huwelijk of de overdracht in een geloof. De oplossing zal dus steeds een innerlijke moeten zijn en niet een die ligt in de omstandigheden.

De vraag, die deze auteurs zich stellen is niet: hoe komt men van de strijd af, maar: hoe verloopt deze.

Is de hoofdpersoon in zijn ontwikkeling (nog) niet aan een innerlijke oplossing toe, dan kan de auteur ook niet met een happy-ending besluiten. Hij kan niet op de zaken vooruitlopen.

Dat is de reden, waarom men deze literatuur vaak zo down of pessimistisch of zelfs nihilistisch vindt, doch daarin vergist men zich.

Men kan een groeiproces niet verhaasten, noch de eis stellen, dat ieder die strijdt, overwint.

De auteur kan hoogstens in uitzicht stellen hoe de innerlijke ontwikkeling van zijn personen naar alle waarschijnlijkheid zal kunnen verlopen en welke kansen deze ontwikkeling heeft. Ik zelf doe dat, maar niet alle auteurs doen dat en men kan het niet eisen.

Zo er op het eerste gezicht in het werk der beide groepen van schrijvers al geen verschil wordt herkend: het verschil is er en het is essentieel.