De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 63]

Ex libris

Indonesian Sociological Studies. Selected Writings of B. Schrieke. Part one. W. v. Hoeve, The Hague, 1955.

Dit eerste deel sociologische studies van Prof. Dr B.J.O. Schrieke uit de periode 1924 tot 1930 verscheen als tweede nummer van de reeks Selected Studies on lndonesia by Dutch Scholars die door een commissie onder voorzitterschap van Prof. Dr W.F. Wertheim voor publicatie, na vertaling in het Engels, worden gekozen.

Prof. Schrieke was historicus en socioloog, en te beter historicus doordat hij de problemen sociologisch zien en benaderen kon. Hij zag dieper dan de Ned.-Indische bureaucratie, die haar bestuursbeleid liet bepalen door het doel van het koloniaal beleid, en de ‘feiten der practijk’ beoordeelde naargelang ze in het bestuursschema bleken te passen, zonder behoefte te gevoelen om de sociologische achtergronden te onderkennen. Schrieke was onder de min of meer invloedrijke hogere overheidsdienaren een der eersten die inzagen dat die problemen daarnà pas tot rationele oplossing gebracht zouden kunnen worden. Hij was een baanbreker, als zijn geleerde ambtgenoot Prof. J. van Gelderen, wiens Voorlezingen over Tropisch-Koloniale Staathuishoudkunde (1927) tot op deze dag hun waarde behouden hebben. Het is de tragiek der koloniale geschiedenis, dat de betekenis van hun arbeid destijds in slechts kleine kringt erkend werd en hun invloed op de practijk van het Ned.-Indische regeringsbeleid, dat overwegend op scheppen van de voorwaarden tot winstgevende exploitatie van het aan welvaartsbronnen rijke wingewest gericht was, zo uiterst gering bleef.

In de eerste dezer studies wordt de wijziging van de politieke en de economische verhoudingen in de Indonesische archipel in de zestiende en de zeventiende eeuw behandeld. Het was de periode van Java's expansie en van de overwegende invloed in de archipel, tot het, ten tijde toen de Oost-Indische Compagnie haar macht gestabiliseerd had, terugviel tot de staat van een louter agrarisch gebied, terwijl de Makassaren van een landbouwvolk uitgroeiden tot een van geduchte zeevaarders en handelaren. Wat Schrieke ervan vertelt geeft een hoge dunk van mogelijkheden, die zich aanvankelijk konden realiseren, doch later door invloeden van buitenaf verstikt werden.

In de studie worden de oorzaken van de communistische opstand ter maanden van 1926, uiteengezet. Schrieke schreef deze uiteenzetting voor het rapport der commissie van onderzoek naar het verloop van die opstand, die op 13 Februari 1927 door de N.I.-regering werd ingesteld. De helft van dit rapport, met de inleiding en twee hoofdstukken van Schrieke's hand, werd gepubliceerd; de vertaling ervan vindt men in de bundel.

Schr. schetste hierin de ernstige verbittering, die in de eerste decennia dezer eeuw onder de bevolking van Menangkabau groeide, doordat de natuurlijke drang tot ontwikkeling uit de fase der productenhuishouding door maatregelen der overheid, welker voornaamste doel was de verzekering van ‘rust en orde’ geremd werd. Men meende dat de tevredenheid der bevolking en de rust enkel gewaarborgd konden worden als over genoeg rijst voor het levensonderhoud beschikt en geen surplus voor uitvoer

[p. 64]

geproduceerd werd. Maar de teelt van handelsgewassen, waar in verscheidene streken toe overgegaan was, en de heffing van belastingen die in geld betaald moesten worden, schiepen de noodzaak van ontwikkeling van een geldhuishouding, die wijziging in de sociale verhoudingen bracht. De aloude familiesaamhorigheid verslapte, de adat begon haar greep op de geesten te verliezen. Het ‘tolong menolong’ - onderling hulpbetoon - maakte meer en meer plaats voor loonarbeid. Het traditionele gezag der hoofden verzwakte.

In deze ontwikkeling greep het bestuur herhaaldelijk in. Het was slecht geïnformeerd omtrent hetgeen in de inheemse samenleving omging. Er was weinig continuïteit in het bestuur; de Europese bestuursambtenaar bleef over het geheel maar kort in zijn ressort, zodat het gevaar dat zijn opvolger ‘everbeterde’, d.w.z. afbrak wat de voorganger tot stand had gebracht, reëel was. Godsdienstige voorgangers werden verdacht als ze blijk gaven van begrip voor het nieuwe. De pengoeloes zagen de eerbied die ze genoten hadden, en hun prestige afnemen onder invloed van het proces van sociale vooruitgang. De godsdienstleraren waren intellectueel de minderen van jongeren die schoolonderwijs genoten hadden en voelden zich in een hoek gedrongen. De prijzen waren gestegen en de massa der bevolking, die levensmogelijkheden vond dank zij traditioneel ongedeeld familiebezit, ondervond de druk van de behoefte aan geld. En onder de jongere generatie waren er velen die, met overschatting van de waarde van hun schoolse kennis, zich wereldwijs waanden en de dwang van het sociale stelsel ondergingen als onredelijke druk.

Er heerste algemene ontevredenheid, en daarop speculeerden de communisten, die al sinds jaren propaganda voerden. ‘Kemerdekaan’, vrijheid van de vreemde overheersing, werd het kort begrip van het einde van alle grieven. Zo brak dan de opstand uit.

Dat de door Schrieke gesuggereerde oplossing halfhartig aanvaard werd was te wijten aan het karakter van het koloniaal bewind zelf. De publicatie van zijn critiek op het algemene regerings- en locale bestuursbeleid was mogelijk dank zij de ruime opvattingen van gouverneur-generaal. De Graeff, die in de jaren toen hij vice-president van de Raad van Indië was de naaste medewerker was geweest van gouverneur-generaal Van Limburg Stirum en van deze veel had geleerd.

De derde studie van de bundel bespreekt de verandering, in de loop der jaren, van de positie der regenten. Van deze aanvankelijk typische volkshoofden werden door Daendels gouvernementsambtenaren gemaakt, met het onvermijdelijke gevolg dat ze neergedwongen werden tot de rang van uitvoerders van door de regering te Batavia en door de residenten - wier ‘jongere broeders’ ze kwamen te heten - gegeven opdrachten en aan gezag in eigen inheemse kring inboetten. Ze verloren hun oorspronkelijke zelfstandigheid.

Het is niet mogelijk, aan de rijke inhoud van deze bundel studies in een korte boekbespreking recht te doen. We zien vol verwachting en in spanning uit naar het tweede deel.

D.M.G. Koch.