De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 721]

P. Valkenburgh
De teerling geworpen

‘Das Programm glücklich zu werden ist nicht zu erfüllen; doch darf man - nein, kann man - die Bemühung es irgendwie der Erfüllung näher zu bringen, nicht aufgeben.
S. Freud, Das Unbehagen in der Kultur.

‘Wij staan voor de Rubicon. De nieuwe wereld ligt voor de Nederlandse jeugd. Zal zij de teerling werpen?’

Op deze vraag, waarmee prof. en mevrouw Wertheim hun belangrijke boekje ‘De mensheid op avontuur’ besluiten, is natuurlijk niet zo direct een antwoord te geven. Dit wordt van de lezer ook niet verwacht. Veeleer houdt deze vraag een aansporing in om zelf onze plaats te bepalen. Het is een uitdaging in de zin van: wat hebt ge op ons betoog te zeggen? Wat stelt ge er tegenover? En deze uitdaging - waarvan trouwens het gehele boekje doorlopend getuigt - wil ik gaarne aanvaarden. Echter niet om mij tegenover prof. Wertheim te plaatsen - daarvoor sta ik uiteindelijk toch te zeer aan zijn zijde. Maar om enkele problemen die hij heeft aangesneden wat zorgvuldiger te overwegen en zodoende tot een scherper en naar mijn gevoel ook concreter grondslag te komen, waarop een ontmoeting tussen ‘Oost’ en ‘West’ tot vruchtbare resultaten kan leiden.

Ik wil dit doen in de volgende aantekeningen.

I. Het Westen

De geestesgesteldheid, zoals die zich gedurende de afgelopen veertig jaren in West-Europa heeft ontwikkeld, biedt op het eerste gezicht weinig perspectief voor een hoopvolle toekomst.

Tekenend voor het moderne levensgevoel, dat kan worden aangeduid met de termen ‘ondergangsstemming’, ‘pessimisme’, zijn de voortbrengselen van de moderne litteratuur en filosofie, ik behoef slechts te herinneren aan de namen van b.v. Kafka, Lawrence, Huxley, Orwell, Koestier, Jaspers, Camus.

Deze trieste ontwikkelingsgang is voor verschillende interpretaties vatbaar. Prof. Wertheim ziet er vooral een angst voor het nieuwe in, een afkeer van het andere, een twijfel aan de toekomst en daarmee

[p. 722]

gepaard dus een sterke neiging om het oude dat men bezit, vast te houden. Nu behoeft conservatisme op zichzelf nog geen aanleiding te geven tot somberheid en ondergangsverwachting. Het doet dit wel, wanneer de oude waarden en levensvormen waar men zich aan vast klemt, hun dwingende zekerheid steeds meer verliezen en problematisch worden, hetgeen in West-Europa het geval is.

Enkele factoren die dit desintegratieproces bevorderen, zijn o.a.

1. de ontwikkeling van de moderne exacte wetenschap en het grondslagenonderzoek. 2. Het veelzijdig contact met andere, afwijkende levenspatronen tengevolge van de sterke uitbreiding van het communicatie-apparaat. 3. De diepgaande verschuivingen in de maatschappelijke structuur veroorzaakt door de industrialisatie. 4. Het falen van het socialisme om als inspirerende en cultuurvernieuwende kracht in West-Europa op te treden.

Terwijl nu de hieruit voortvloeiende gewijzigde omstandigheden een andere denkwijze en ook een andere aanpak vereisen, houdt men nog krampachtig vast aan allerlei tradities en denkgewoonten die vroeger zeer zeker juist en geschikt waren, maar dit thans niet meer zijn. Bovendien belet deze behoudzucht het open staan voor de ander of het andere waarmee men in aanraking komt. Het bemoeilijkt het luisteren naar de ander en verhindert het samenwerken - wat thans meer dan ooit een gebiedende eis is! Want in dat andere wordt een gevaar gezien dat het eigen beschavingsgebied bedreigt; het kan de oude vertrouwde maatschappelijke orde aantasten.

In dit tot afsluiting en verstarring neigende conservatisme schuilt ongetwijfeld een groot gevaar voor Europa en de wereld.

Men kan echter het cultuurpessimisme ook beschouwen als een overgang tot volwassenheid, waarvan het kenmerk is dat men zich van de mythe bevr-dt; althans zich het mythische in onze idealen - religieuze, sociale, ethische - bewust wordt en blijft. Het pessimisme gaat dan gepaard met het moeizame en pijnlijke proces waarin de mythe en tevens daarmee de illusie wordt overwonnen. Pijnlijk inderdaad voor al diegenen die te goeder trouw in hun idealen geloofden en deze nu als idealen - d.w.z. als onbereikbaar - hebben leren doorzien. Soms op zo'n hardhandige wijze, dat ze een psychische schok hebben gekregen en deze niet te boven kunnen komen. Degenen dus wier God faalde.

Met deze ontluistering - die zeer wel een herwaardering kan inhouden! - van de mythe kan evenwel ook de weg worden vrij gemaakt voor een nieuwe waardebepaling. Immers de mogelijkheid is nu aanwezig dat een nieuw vrijheidsbesef baanbreekt. Het inzicht name-

[p. 723]

lijk dat het alleen onze eigen werkzaamheid is die aan iets nieuws vorm en inhoud kan geven en daarbij dan niet meer steunt op een of andere mystieke Idee of verborgen Hoger Beginsel. Ik meen dat de kiemen van deze ontwikkeling in ons Westen aanwezig zijn en een aspect vormen, dat niet verwaarloosd mag worden.

II. Het Oosten

Tegenover de somberheid van het Westen, stelt prof. Wertheim de opgewektheid van het Oosten.

Helaas ken ik het Oosten - Azië en Oost-Europa - niet uit eigen ervaring. Wat ik er van weet uit couranten, tijdschriften, boeken en een enkel persoonlijk gesprek, doet mij echter een beetje huiverig zijn voor dit optimisme. Want al leeft heel Azië in een koorts van verwachting en al treden daar diepgaande wijzigingen op, ik kan de indruk niet van mij afzetten dat dit Oosten nog vrijwel geheel in de sfeer van de mythe leeft, en geestelijk niet voldoende bij machte is om de factoren welke die veranderingen bewerkstelligen, te verwerken. Ik vraag mij dan ook af, of op het toekomstgeloof dat nu het Oosten kenmerkt, en dat mij sterk herinnert aan het 19e eeuwse Europese optimisme, nog eens een terugslag zal volgen.

Het is voor mij dus een open vraag of de periode waarin het Oosten zich bevindt inderdaad iets nieuws aan de wereld te brengen heeft, dan wel of het een soort stadium is zoals West-Europa reeds in de vorige eeuw beleefde. Is dit laatste het geval, dan lijkt mij onze afgunst op het levenslustige Oosten niet anders dan voort te spruiten uit heimwee naar de negentiende eeuw met z'n verering van de techniek, het jeugdige socialisme en de eerbied voor de onbeperkte mogelijkheden van de wetenschap, waarbij de mogelijkheid van een wetenschappelijke ‘Brave New World’ over het hoofd werd gezien.

Nog meer twijfel ik aan het nieuwe van het Oosten, als ik zie hoe daar een oplaaiend nationalisme een goede verstandhouding met de westelijke wereld bemoeilijkt. Waar wij thans alle moeite moeten doen om het nationalisme, in ieder geval in z'n meest extreme vormen, te overwinnen, komt het me tegenstrijdig voor dit nationalisme in Azië - of Oost-Europa - juist als onderdeel van het nieuwe te beschouwen.

Nogmaals: dit zijn slechts enkele - hoogst onvolledige - indrukken.

[p. 724]

III. Het avontuur

De alles beheersende vraag waar het om gaat - en waarop prof Wertheim voor mijn gevoel te weinig de nadruk legt - luidt: hoe kunnen de moeilijkheden en tegenstellingen waar wij heden ten dage vóór staan, opgelost worden zonder dat daarbij van de oorlog gebruik gemaakt wordt?

Want in onze tijd is het krijgsbedrijf met atomaire, biologische en chemische wapens te destructief geworden om er nog gunstige resultaten van te verwachten. Het geweld kan de chaos slechts vergroten, de vraagstukken ingewikkelder maken en het leed verergeren, zodat het steeds onmogelijker gaat worden om overwinnaar van overwonnene te onderscheiden.

Hieruit volgt dat de politiek die in onze tijd nagestreefd dient te worden, een vredespolitiek moet zijn. Dat wil zeggen een politiek die niet slechts de vrede als een ver verwijderd doel tracht na te streven, doch een politiek die duidelijk en welbewust de vrede als uitgangspunt kiest.

Gaan we echter de huidige politiek onderzoeken, dan bemerken we dat deze zich in het geheel niet aan bovenstaande eis houdt. De politici behandelen de A-, B-, C- en H-wapens zoals zij altijd met nieuwe wapens gedaan hebben: ze worden ingepast in het traditionele schema van de machtspolitiek. Dit kan ook moeilijk anders wanneer we bedenken hoe de huidige politiek georganiseerd is.

De politieke leiders immers, moeten alleen reeds uit hoofde van hun functie - ik denk dus nog niet eens aan eigenbelangen enz. - de tegenstellingen zo scherp mogelijk voorstellen, de verschillen zo groot mogelijk doen uitkomen, omdat ze hiermee het bestaan en dus ook de verdediging van hun organisatie - partij, staat e.d. - kunnen rechtvaardigen.

De hieruit voortspruitende machtsstrijd, die binnenlands tussen de politieke partijen door verschillende omstandigheden gematigd wordt, kan in ongeremder mate en in veel rauwer vormen plaats vinden in de internationale statenchaos, waar de wet van het oerwoud nog niet veel aan geldigheid heeft verloren.

Door gebruik te maken van alle ten dienste staande middelen van de communicatie-wetenschap en massapsychologie, kan de publieke opinie op ontstellende wijze beïnvloed worden en rijp gemaakt voor de oorlogvoering. Hoe dit geschieden kan, daarop geeft Hitlers ‘Mein Kampf’ een onverbloemd antwoord en het is in dit opzicht dus bijzonder eerlijk.

[p. 725]

Omgekeerd, steunt de aldus bewerkte openbare mening de leidende functionarissen maar belet hen ook zich ver te verheffen boven het peil van hun kiezers of aanhangers, wat voor het ontwikkelen van een grootse visie juist noodzakelijk is.

Men kan het demonische van deze wisselwerking inzien, door te bedenken dat precies dezelfde weg gevolgd wordt bij de tegenstander. Daar geschiedt de oorlogsvoorbereiding volgens een zelfde schema.

Hoe moeten we hier nu bovenuit komen?

Ik meen dat er in de wereld reeds verschillende tendenties werkzaam zijn die de noodlottige grenzen trachten te doorbreken. Het is onze taak hieraan steun te verlenen.

a. Een eerste heilzame invloed gaat uit van de wetenschap. Ten eerste omdat de wetenschap een band vormt die de landen sterker samenbindt dan wel eens gedacht wordt. De wetenschap kan aldus een van de middelen zijn om een redelijker wereldsamenleving te bereiken. Ten tweede is de wetenschappelijke denkwijze in staat vrijer en kritischer te staan tegenover allerlei aangelegenheden, óók politieke. Dat de wetenschap alléén echter - nog? - niet toereikend is om politieke en maatschappelijke vraagstukken op te lossen, zij hier volmondig erkend. Maar het onbevangen denken waaraan juist nu zo'n grote behoefte bestaat, kan de wetenschap wel leveren, althans een streven ernaar bevorderen.

b. In de tweede plaats moge ik wijzen op de door de UNESCO georganiseerde discussies over de ‘Unity and diversity of Cultures’, waarvan de verslagen zijn verschenen onder de titels ‘Humanism and Education in East and West’, en ‘Interrelations of Cultures’. Vertegenwoordigers uit Aziatische, Europese en Amerikaanse landen wisselden hier van gedachten over principiële vragen betreffende opvoeding, godsdienst, ethiek enz.

Het zou wenselijk zijn, indien dergelijke gesprekken op groter schaal plaats vonden en dat daar dan vooral ook jongeren uit Oost en West aan konden deelnemen, om op deze wijze meer begrip van elkaar te krijgen en zo te trachten het verleden te boven te komen en gezamenlijk een nieuwe basis te zoeken om op voort te gaan. De jongeren immers, het is al zo vaak gezegd, staan nog open voor verschillende mogelijkheden en hebben de kans dus om het wantrouwen en de vrees, die door de generaties heen, zijn gegroeid te overwinnen.

Een neutraal land, bijvoorbeeld India of Zweden, zou hiertoe een eerste stoot kunnen geven.

Aan dit soort pogingen zitten vooral in het begin grote moeilijk-

[p. 726]

heden vast. Want het hiermee verbonden doorbreken en overschrijden van de grenzen van de gemeenschap waartoe men behoort, wordt door die gemeenschap als ongepast beschouwd. De gemeenschap remt en tracht deze activiteiten aan banden te leggen, zeker in een periode als de ‘Koude Oorlog’. En het verzet hiertegen, want daar komt het uiteindelijk op neer, wordt in de grond van de zaak door die gemeenschap als opstandigheid beschouwd en als leed ervaren, terwijl toch het omgekeerde de bedoeling is: de samenleving voor een atomaire oorlog te behoeden, en de krachten die nu verspild worden om de tegenstellingen levend te houden, aan te wenden voor het gemeenschappelijk doel: van onze verscheurde wereld nog iets te maken.

Veel uit het bovenstaande leent zich op verschillende wijzen tot verdere uitwerking. Ik hoop echter toch mijn eerste reactie op het boek van de Wertheims zo bondig en duidelijk mogelijk te hebben weergegeven.