De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 612]

N.A. Donkersloot
Rede, uitgesproken op Westerveld, op 29 sept. 1955, bij de begrafenis van H.J. Pos

Het Gemeentebestuur der stad Amsterdam, door verblijf in het buitenland van Burgemeester en Wethouder van Onderwijs hier bij vertegenwoordiging aanwezig, de Universiteit van Amsterdam, Curatoren, hier bij vertegenwoordiging aanwezig, en Rector Magnificus hier aanwezig, hebben mij als voorzitter van de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte de droeve plicht opgedragen op deze plaats het woord te voeren, nu wij hier afscheid nemen van onzen collega Hendrik Josephus Pos, die ons in het ambt aan de Universiteit is ontvallen, nadat hij haar op weinige dagen na 23 jaren met zijn grote kracht heeft gediend.

De eerste gebeurtenis die ons na de opening van het nieuwe academiejaar door den Rector samenbrengt is een van de zwaarste verliezen die de Universiteit kon treffen; want met hem is een steunzuil weggevallen die haar sierde en droeg en op bijzondere wijze ertoe heeft bijgedragen haar hoog te houden.

Te vroeg, dit verlies - naar menselijk inzicht. Hij was immers nog jong, deze zomer niet lang voor hij ons voor altijd heeft moeten verlaten 57 jaar geworden. Wij herinneren ons de aanbieding bij zijn 50ste verjaardag van een bundel opstellen van zijn leerlingen - het blijkt niet te vroeg te zijn geweest. Er is tragiek in dit einde midden in de volle ontplooiing van zijn geestkracht, dat ons nu voor een geëindigd maar niet voltooid leven plaatst, maar een leven waarin meer is gedaan, gedacht en tot stand gebracht dan door velen in een leven van langer duur. Zijn grote gaven als denker en als mens, in hem zo nauw verbonden, stelden hem hiertoe in staat; zijn geest was zowel breed als diep, van een grote rijkdom en klare soberheid tegelijk, die voor het diepzinnige en veelzeggende dat hij had mede te delen de woorden wist te kiezen die zonder uitzondering of ballast meewerkten aan wat hij zeggen wilde. De vakken van zijn studie en de plaatsen waar hij studeerde waren reeds een aanwijzing van zijn veelzijdige aanleg die met natuur- en geesteswetenschappen vertrouwd was. Hij studeerde in Amsterdam, Heidelberg, Freiburg en Parijs, in klassieke talen, linguistiek en wijsbegeerte. Spoedig na zijn beide promoties werd hij in 1923 hoogleraar in de algemene taalwetenschap en de klassieke letteren aan de Vrije Universiteit, negen jaar later volgde zijn benoeming voor de wijsbegeerte aan de stedelijke Universiteit van Amsterdam. Daartussen

[p. 613]

ligt een weg die zijn geest niet zonder spanning en zelfstrijd kan zijn gegaan. De losmaking uit de dogmatisch godsdienstige gedachtenwereld van zijn jeugd, waarmee hij in geëmotionneerde discussie is gebleven, moet voor hem een vrijheidsstryd geweest zijn. Een vrijheidsstrijd is het denken ook later voor hem gebleven.

De drang naar de grondslagen der wetenschappen te vragen, naar de grondslagen te tasten van het denken en het zijn, de drang naar het bij uitstek essentiële deed hem aan de Universiteit en daarbuiten zulk een grote roep verwerven en verschafte hem een zo ongemeen groot gehoor van studenten en toehoorders, dank zij vooral zijn zeldzame gave van formuleren. Waar hij in of voor onze Universiteit optrad, schitterde deze. Alle zelfbehagen in die schittering was hem daarbij vreemd. Zijn hoge stem heeft bijzonder vele malen in de aula geklonken en telkenmale was zijn optreden daar een gebeurtenis die men zich bleef herinneren. Het hoge timbre van zijn stem was als een teken van de hoge inzet van zijn gedachtengangen. Men beluisterde daarin de melodie van het denken. Door de geestdrift bewogen werd zijn betoog geleid door dialectiek, welke in discussie kon overgaan en waarvan de schittering werd verhoogd als zij de graad van polemiek bereikte. Bewogenheid en dialectiek hielden elkaar in evenwicht, wat het luisteren naar hem tot een waar genot maakte. Zijn polemiek was hoog gestemd door gedachtenkracht, inzicht, overtuiging en oprechtheid, zijn argumenten werden door idealisme ingegeven. Even sterk synthetisch als analytisch in zijn denkkracht, droeg zijn bewogenheid en het doelgerichte van zijn denken ertoe bij, dat hij met de jaren in toenemende mate niet alleen ideeën ontplooide maar ook voor idealen streed. Scheppend en altijd dienend, hetzij aan persoon of idee, was hij daarbij op het welzijn zowel van de menselijke geest als op dat van de samenleving gericht. Maar een centrale plaats bleef de Universiteit in zijn gedachten innemen. Zijn denkbeelden, door zijn prachtige beheersing van het Frans vooral, zonder moeite hun weg en hun vlucht tot over de grenzen vindend, deden hem ook internationale roem als denker en spreker verwerven; een hoogtepunt was het in 1948, zijn jubileumjaar, door hem gepresideerde Philosophencongres te Amsterdam.

De Universiteit, waar hem de methodische beschouwing van het denken, zijn objecten en problemen was opgedragen, bleef voor hem bij uitstek het instrument voor de zelfverwerkelijking van de geest in zijn streven naar vrijheid. Hoevele gangen en bezoeken heeft hij zich met dit hoge doel altijd voor ogen getroost; voor de verrijking van de Universiteit met een nieuwe leerstoel, met een voor haar bloei gewens-

[p. 614]

te persoonlijkheid stelde hij zijn ganse energie en overredingskracht in werking. Het omvangrijke faculteitsverslag, waartoe hij in 1949 het initiatief nam en dat onder zijn leiding werd samengesteld, is een sprekend voorbeeld van de naar universaliteit, naar samenwerking der wetenschappen trachtende bindende kracht die van hem uitging in een sterk divergerend college als een zo vele leden tellende faculteit eenmaal is.

Met dezelfde geestdrift die iets van een gestrekte draf had sprak hij de nieuwe studenten van het eerste jaar toe of verdedigde hij zijn inzichten in Senaat of Faculteit. Het laatst hebben wij hem in ons midden gehoord op de senaatsvergadering van deze zomer, waar hij met enthousiasme en élan sprak over het Studium Generale. Nog eenmaal als uit zijn vermoeidheid zich verheffend in een zwanenzang heeft hij zich daar volkomen gegeven in een magistraal pleidooi om tegenover het langdurig overheerst hebbende intellectualisme weer het volle recht te doen wedervaren aan het oorspronkelijk grondbegrip der universitas, waarop de universiteit is gebouwd en het middel van het studium generale aan te wenden als bijdrage tot een ontmoeting der levensrichtingen, dor de ontvonkende wrijving der levensbeschouwelijke discussies nieuwe gloed en bezieling te wekken en tot meer begrip van elkaar te komen, zozeer van node in een land en in een tijd waarin zich de levensbeschouwelijke tegenstellingen door toenemend isolement der richtingen verdichten. In de Universiteit zocht hij naar nieuwe verschieten die zich moeten openen voor het leven van de geest, om daardoor naar zijn eigen woorden, in 1944 geschreven, ‘aan het redelijk willen invloed te geven op een menselijke werkelijkheid, die noch vanzelf volmaakt wordt noch reddeloos ten ondergang bestemd is.’ In het streven hiernaar is hij in zich nooit sparende geestdrift opgebrand.

In de lange jaren van zijn Duitse gevangenschap tijdens de oorlog heeft hij zich met dezelfde volstrektheid ingezet, toen zijn lotgenoten hem hadden verzocht als him voorspraak (Sprecher) bij de vijandelijke kampleiding op te treden, een taak van een zenuwslopende verantwoordelijkheid waarvan hij zich met grote consciëntie en moed heeft gekweten. Zij, die in die jaren dicht naast hem hebben kunnen zijn, hebben hem bewonderd hoe goed hij zich onder die dwingende omstandigheden hield. Het was het ideaal van de vrijheid dat hem hiertoe in staat stelde die zware plicht te volbrengen. Maar de abnormale inspanning kan hem physiek en psychisch toch een knak hebben gegeven die in latere jaren harder bleek aangekomen dan men toen vermoedde.

[p. 615]

Chère Madame Pos, c'était dans ce temps-là surtout que nous avons connu vôtre mari dans ses qualités supérieures, non seulement comme un grand esprit, une grande personalité mais aussi comme un grand caractère et un grand ami; qualifications rares dans un monde où la grandeur morale semble diminuer. S'il est possible de trouver des raisons pour vous consoler, c'est la présence ici d'un si grand nombre de tous ceux qui sont venus comme témoins d'une reconnaissance très profonde et très constante envers lui. Poète de la pensée il a personifié l'intégrité spirituelle.

Ja, hij belichaamde die versregel van Menander die de weerspiegeling is van een humanistische visie op mens en wereld door de tijden heen:

Hoe schoon is de mens als hij waarlijk mens is.

Om de integriteit van zijn geest, om de zuivere waarheidszin die hem bezielde en de geestelijke weldaad daarbij van het adaequate woord, om zijn hoge plichtsvervulling en offervaardigheid hierin, dankt de Universiteit met allen die van nabij of verre met haar verbonden zyn, haar groten dienaar Hendrik Pos. Wij groeten hem, voor het laatst, met ons aller diepe eerbied.