De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. t.o. 608]

H.J. Pos naar een tekening van prof. dr Th.P. Galestin

[p. 609]

Ter herdenking van Hendrik Josephus Pos

In het vorige nummer van ‘De Nieuwe Stem’ hebben wij slechts zeer in het kort uiting kunnen geven aan ons diep leedwezen over het heengaan van onze vriend Pos. Als wij in dit nummer het woord geven aan enkelen die hem na stonden in vriendschap en beoefening der wijsbegeerte, zijn wij ons er zeer wel van bewust, dat hiermee over het werk en over wat er voorts van Pos is uitgegaan nog lang niet het laatste woord is gezegd. Aan hetgeen hierna over Pos wordt geschreven, willen wij iets laten voorafgaan over onze mederedacteur van 1945 tot 1954, toen zijn gezondheidstoestand, die hem al enige tijd had belet de redactievergaderingen bij te wonen, hem van het redacteurschap deed afzien; tot zijn en onze spijt. Al hadden wij hem daarmee niet verloren, wij misten hem zeer.

Bij de plannen die vooral in het laatste jaar vóór de bevrijding vastere vormen aannamen, om na de bevrijding met een nieuw tijdschrift voor de dag te komen, dat zoveel van de vooroorlogse ‘Stem’ zou verschillen als de na-oorlogse tijd zou moeten verschillen van die van vóór 1940, was ook Pos betrokken. Daaruit reeds kon worden geconcludeerd, dat ‘De Nieuwe Stem’ een geheel ander geluid zou laten horen dan ‘De Stem’ van voorheen. Want Pos als mede-oprichter en mederedacteur van het nieuwe tijdschrift betekende meer dan een versterking van het wijsgerig element in de redactie, het betekende het meedoen van een op een nieuwe werkelijkheid betrokken denken dat zich niet tevreden stelde met het vatten van de realiteit in zuivere abstracties, maar dat er diep van overtuigd was, dat de eigen grondslagen geworteld zijn in de historische werkelijkheid. Het nieuwe tijdschrift zou niet meer de spreekbuis zijn van een wat boven de wereld zwevend vaag-ethisch en artistiek humanisme, maar het zou zich zeer bepaaldelijk richten op de werkelijkheid in al haar sociale, politieke, culturele en artistieke aspecten en zijn humanisme nadrukkelijk sociaal gericht heten. Begrip van de verschijnselen zou voor dit denken moeten leiden tot de verbetering ervan.

Pos had vóór 1949 reeds een opmerkelijke ontwikkeling doorlopen, zowel in het geloofsleven en het wereldbeschouwelijke als in zijn maatschappijbeschouwing. En het was ook stellig de bezielde en bezielende strijder tegen het nationaal-socialisme geweest, in zijn functie van voorzitter van het Comité van Waakzaamheid tegen het nationaal-socialisme, die door de bezetter al spoedig, in September 1940, als gijzelaar naar Buchenwald was gezonden. Zo was het opnemen van Pos in de

[p. 610]

redactie haast reeds een program, maar meteen een program welks voornaamste punt zou bestaan in een vrije, onafhankelijke, aan geen partij of beweging gebonden, maar wel progressieve richting. ‘De Nieuwe Stem’ nam het ernstig met de woorden herstel en vernieuwing.

Voor Pos was het als filosoof, die met heel de inzet van zijn persoon filosofeerde, een vreugde zich in een niet-filosofisch tijdschrift voor een ruimer publiek te kunnen uitspreken over de belangrijkste aangelegenheden van het persoonlijk en maatschappelijk leven. Pos was een bewogen denker, wat zeggen wil, dat de dingen waarover hij dacht, hem raakten, maar tevens, dat hij ze als denker in hun waarde kon laten als hij ze niet kon beamen en waarderen. Juist zijn wijd begrip was daarvoor borg en het doet zijn vrienden dan ook pijnlijk aan, als in een der grote bladen een ambtgenoot van Pos van zo weinig begrip en piëteit heeft blijk gegeven, dat hij meende te moeten vaststellen, dat Pos' vroegere bezieldheid en élan geleidelijk plaats hadden gemaakt voor fanatisme en blindheid en voor het negativisme van een renegaat. Pos bezat inderdaad niet die kilte die filosofen van het vak zich dikwijls als een verdienste aanrekenen en wellicht heeft zijn verminderende lichamelijke weerstand de drang van binnen niet altijd kunnen betomen. Maar hij bleef juist wat hij innerlijk was, een zeer levende, zeer menselijke denker, wiens zuiverheid van denken echter boven elke verdenking stond.

Pos nam als denker steeds stelling en uit de bijdragen die wij van hem hebben geplaatst in negen jaargangen, blijkt dit duidelijk. Zijn eerste artikel in de eerste aflevering van de eerste jaargang is een toetsing van de (Duitse) ‘geschiedfilosofie op drift geraakt’ aan de eisen die hij aan de filosofie stelde, dat zij nl. de taak van leiderschap niet zou mogen verzaken. Hij verwijt haar niet alleen dat ze heeft verzuimd zich tegen de geweldsideologie te verzetten, maar ook dat zij de zieke geestelijke trekken van het Duitse volk nog de toverspiegel der idealisering heeft voorgehouden. Wij kunnen in dit korte stuk niet de verschillende bijdragen van Pos bespreken, zelfs niet noemen. De laatste (‘Herderlijke zielkunde’ en ‘Sartre in protestantse belichting’) zijn polemisch, maar in de diepgaande analyse tegelijk positief. Wie Pos werkelijk kende, wist hoe hij bleef doordenken over wat hij niet (meer) kon aanvaarden, hoezeer hij zich van zijn verantwoordelijkheid als voorlichter en als voordenker bewust was.

Toen Pos niet meer onze redactievergaderingen kon bijwonen, misten wij een lid van onze kring die weergaloos boeiende uiteenzettingen wist te geven, of ook met groot mimisch talent situaties, gebeurtenissen

[p. 611]

of personen kon beschrijven. Nu missen wij hem voorgoed, maar kunnen wij hem niet beter eren in en door dit tijdschrift dan door voort te gaan in de richting die past bij de vrije en onafhankelijke geest die onze goede vriend Pos was.

De Redactie.