De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 605]

Ex libris

A. Arthur Schiller: The formation of federal Indonesia 1945-1949. W. van Hoeve Ltd. Den Haag, 1955.

Dit boek houdt zich niet bezig met het politieke conflict tussen Nederland en Indonesië. Het bevat niets meer, maar vooral ook niets minder dan een beschrijving van de staatsbouw van Indonesië in de jaren na de tweede wereldoorlog, die aan de souvereiniteitsoverdracht op 27 December 1949 voorafgingen. Deze beperking maakt het boek misschien minder boeiend voor wie een analyse der staatkundige verhoudingen hoopte te vinden, maar degeen, die de staatsrechtelijke structuur van die overgangstijd bestuderen wil, zal er de auteur alleen maar dankbaar voor zijn. Het beschikbare materiaal is toch al zo onoverzichtelijk, zo verspreid en nog zo weinig door commentatoren toegankelijk gemaakt, dat een samenvattend overzicht en een rationele groepering van de hervormingsmaatregelen van de na-oorlogse jaren bijzonder welkom zijn. De auteur, hoogleraar aan de Columbia University, en door vroegere studie van het adatrecht van Indonesië vermoedelijk reeds vertrouwd met de Nederlandse taal, ging in 1949 met een geheel ander doel op reis. Hij beoogde een onderzoek naar de stand en de vooruitzichten van het adatrecht na de tweede wereldoorlog. Maar het bleek hem zowel in Nederland als in Indonesië, dat men weliswaar gaarne bereid was te gissen naar de toekomst, maar dat zij, die hem bij dit onderzoek terzijde hadden kunnen staan, met ander en voor die tijd dringender werk overladen waren, terwijl de plaatselijke omstandigheden een onderzoek te velde verhinderden. De staatsrechtelijke hervormingen daarentegen hadden niet alleen ieders belangstelling, maar kwamen in zo snel tempo en in zulk een verscheidenheid naar vorm en inhoud tot stand, dat het van belang leek dit omvangrijke materiaal te verzamelen en te ordenen en zo te verhinderen, dat het in de maalstroom van de politieke gebeurtenissen verloren ging. Dat dit gevaar niet denkbeeldig is, trof de schrijver van deze aankondiging nog kort geleden, toen hij zocht naar het lot van de desa-ordonnantie, de in 1940-'41 tot stand gekomen nieuwe wettelijke grondslag voor de dorpsgemeenschappen op Java, die in de plaats moest komen van de uit 1906 stammende Inlandse Gemeente-ordonnantie. De nieuwe regeling, die op 1 Januari 1942 in werking is getreden, schijnt nochtans nimmer te zijn toegepast: Logemann, in het Staatsrecht van Indonesië maakt alleen melding van de ordonnantie van 1906 en ook Schiller constateert op pag. 89 dat de ‘village communities of Java.... display no variance from their prewar status’. Kan het dus soms reeds moeilijk zijn te traceren wat er in de bewogen jaren na 1945 gebeurde met een volgens de normale vooroorlogse procedure tot stand gekomen ordonnantie, hoeveel te moeilijker zal dit niet zijn met de maatregelen, die op de noodwetgeving van 1945/46 berustten en die elkaar met grote snelheid opvolgden in een gestaag pogen om de politieke ontwikkeling ‘bij te houden’.

Is het van belang deze federale opbouw van Indonesië - langs de lijnen van deels vóór 1940, deels na 1945 ingestelde territoriale gemeenschappen die in federaties, in daerahs en in negara's werden samengebracht - nu nog zorgvuldig na te speuren

[p. 606]

en te beschrijven? Om twee redenen moet op deze vraag zonder voorbehoud een bevestigend antwoord worden gegeven. De eerste reden geeft de schrijver zelf: ‘There can be little doubt that the unitary Republik Indonesia will at some time undertake the decentralisation of part of its authority. Experience of the past postwar years may help to point up the lines of action to be followed’, (p. 194.) Het program van het nieuwe kabinet-Harahap, dat de totstandbrenging van een decentralisatiewetgeving als een der urgente punten vermeldt, bewijst de juistheid van Schillers stelling en de politieke actualiteit ervan. De tweede reden, waarom deze beschrijving belangrijk is, ligt in het materiaal, dat zij bevat voor een vergelijkende rechtsbeoefening. Rechtsvergelijking met andere federaal opgebouwde staten, maar ook rechtsvergelijking binnen Indonesië, b.v. als de uiteenlopende staatsvormen van Indonesia - Timur en Sumatera Timur in beschouwing worden genomen. De moeilijkheid blijft, dat de na-oorlogse hervormingen in het aan Nederland hergeven gebied van Indonesië ten dele een versnelde, maar gezonde ontwikkeling van vooroorlogse instellingen te zien geven, maar ten dele ook een ongefundeerde, meer op effect naar buiten berekende, serie staatkundige constructies. Daarnaast dan nog een derde groep, wil men een overgangsvorm, waarin een gezond zelfstandigheidsstreven van regionale gemeenschappen wordt ‘opgevoerd’ tot separatistische verlangens naar een eigen staatsvorm. De zakelijke beschrijving die Schiller geeft, onderscheidt natuurlijk niet tussen deze drie groepen. Daarvoor zou een politieke appreciatie nodig zijn, waarvan de schrijver zich juist verre gehouden heeft. Maar het is dientengevolge niet mogelijk te voorspellen welke van de vele ‘nieuwe’ instellingen uit de jaren 1945-1949 in de toekomst nog vruchtbaar zullen blijken en welke niet.

Er was voor deze beschrijving een omvangrijke voorbereidende studie en een zorgvuldige bestudering en analyse van een grote hoeveelheid materiaal nodig, benevens kennisneming van een vrijwel uitsluitend in het Nederlands geschreven en zeer verspreide literatuur. Het verdient onverdeelde bewondering, dat de schrijver - zelfs al was hij tevoren geen vreemdeling in het rechtsbestel van Nederlands-Indië - deze omvangrijke arbeid in zo korte tijd heeft weten te verrichten en heeft weten neer te leggen in een zo helder geschreven overzicht, dat niettegenstaande zijn volledigheid, niet meer dan 340 blz. tekst bevat.

I. Samkalden.

Dr M. Staverman O.F.M., Buitenkerkelijkheid in Friesland. Van Gorcum, Assen, 1954.

Dit Nijmeegse proefschrift, als publicatie van het Katholiek Sociaal kerkelijk Instituut verschenen en zeer verzorgd uitgegeven, is een bijzonder gedegen studie over een verschijnsel, dat na het proefschrift van Kruyt van 1933 over de onkerkelijkheid in Nederland maar schaars in studie is genomen, terwijl het toch wel een bijzonder Nederlands aspect is van de situatie waarin de kerken verkeren. De buitenkerkelijkheid in Nederland, officieel naar de laatste volkstelling 17,5%, is zeer groot, vergeleken met bijv. West-Duitsland, Skandinavië en Zwitserland, waar deze slechts enkele percenten bedraagt. Dit heeft weinig te maken met wat men ontkerstening kan noemen, maar het is zo, om pater Staverman te citeren, dat ‘de ont-

[p. 607]

kerstening zich in het buitenland manifesteert niet in de vorm van massale onkerkelijkheid, maar wel in de vorm van een massale en vergaande onkerksheid’ (blz. 46). De structuur van de verhouding tussen kerk en volk ligt hier anders dan in het buitenland, omdat hier de volkskerk reeds lang door een complex van oorzaken tot verval is gekomen, waardoor het behoren tot een kerk niet meer vanzelfsprekend was, maar een aangelegenheid werd van persoonlijke keuze en eigen overtuiging. Dit geldt dan met name voor het niet-katholieke volksdeel. Deze opvatting van de schrijver lijkt mij zeer aannemelijk.

Het is in Friesland vooral, dat dit verschijnsel het best kan worden bestudeerd, omdat daar de afval van de kerk zo vroeg is begonnen. Terwijl in 1889 het percentage buitenkerkelijken in Nederland slechts 1,5 bedroeg, was het in Friesland al 7. In Noord-Holland, dat Friesland later voorbij is gestreefd, was het toen 1,8. Thans neemt Friesland met zijn 23% onkerkelijken de derde plaats in na Noord-Holland met 34% en Groningen met 27% (in 1947).

Er zijn twee opvattingen over de oorzaken van de buitenkerkelijkheid in Friesland. De ene zoekt het in maatschappelijke oorzaken, de ander in de verspreiding van de vrijzinnigheid in Friesland, al van oude datum, laatstelijk van het protestantse modernisme. Men heeft natuurlijk ook het volkskarakter hierbij gehaald. De schrijver gaat dit alles behoedzaam onderzoeken. Bij de maatschappelijke oorzaken speelt ook het zgn. floreenstelsel een rol, d.w.z. de zeggenschap van landheren en boeren, zgn. floreenplichtingen (vroeger belastingplichtigen over hun landerijen), vrijwel onbeperkt in kerkelijke aangelegenheden. Hierdoor had het gewone kerkvolk hoegenaamd geen invloed op het kerkelijk leven, ontstond t.o.v. de kerk óf onverschilligheid óf aansluiting bij meer sectarische bewegingen. Het was de bovenlaag van het grondbezit, die de lakens uitdeelde en de Hervormde Kerk haar karakter van volkskerk ontnam. In de latere dagen van de sociale strijd betekende dit, dat zij bij de arbeiders en ‘kleine luyden’ geen aanzien en genegenheid meer zou vinden.

Waar de boeren vrijzinnig werden, keerden de arbeiders zich tot afgescheiden kerken of zij werden onverschillig en later afvallig van de kerk, toen de sociale spanningen scherper werden.

De Friese volksaard als factor van buitenkerkelijkheid neemt de schrijver niet serieus, terecht m.i.

Het hoofdstuk: Ontbinding van de kerk, bevat een respectabel historisch onderzoek, waarin ook veel Friese literatuur is verwerkt. Verlicht Christendom uit het begin van de 19de eeuw, Groninger richting, réveil, modernisme, vrijdenkersbeweging, doleantie en socialistische beweging - dat alles wordt uitvoerig en gedocumenteerd beschreven. Het is opvallend, dat in de zelfde jaren waarin een deel van het Friese proletariaat zich achter Domela Nieuwenhuis schaarde een ander deel Abraham Kuyper ging volgen.

Het laatste hoofdstuk, dat een onderzoek - aan de hand van vragenlijsten aan 100 buitenkerkelijken - naar de inhoud der buitenkerkelijkheid behandelt, heeft mij dáárom minder kunnen bekoren, omdat van de vragen zelf, in deze materie van godsdienst, geloof, God, Christus, leven en dood, kerk en Humanistisch Verbond, door katholieke geestelijken gesteld, waar geheel verschillende ge-

[p. 608]

voels- en begripswerelden elkaar op ongelijk niveau ontmoeten, een onzuivere suggestie uitgaat.

Het is niet te verwonderen, dat men aan het slot van deze studie kan lezen, dat het omwille van het apostolaat is, dat de studie werd ondernomen. Maar dan moet men erkennen, dat de wetenschappelijke behandeling van het verschijnsel er niet is door aangetast. En men moet respect hebben voor de wijze, waarop deze niet-Friese katholiek zich heeft ingeleefd in een verschijnsel dat zich heeft voorgedaan en voordoet op een van oudsher protestantse, althans niet-katholieke bodem.

O.N.