De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 598]

L. Sluimers
Sowjet-wetenschap in de praktijk

Men hoort in Westelijke wetenschappelijke kringen nog weleens geluiden, die erop zouden kunnen wijzen, dat men in het Oosten van ons werelddeel beter op de hoogte is van de in het Westen verschijnende wetenschappelijke publicaties dan omgekeerd.

Wat er van deze stelling waar zij, vast staat, dat het hierna te bespreken en in Oost-Europa verschenen werk in de Westelijke wereld onvoldoende bekendheid geniet.

Jerussalimskij's ‘Die Aussenpolitik und die Diplomatie des deutschen Imperialismus. Ende des 19 Jahrhunderts’ verscheen in 1948 in de oorspronkelijke Russische uitgave te Moskou.

De Duitse uitgave zag - n.b. in Oost-Berlijn - het licht in 1954.

Een Nederlandse recensie heeft schrijver dezes nergens aangetroffen en zelfs heeft hij redenen om aan te nemen, dat het enige in Nederland aanwezige exemplaar - en dat nog in de Duitse vertaling - zich bij het schrijven dezer regelen onder zijn berusting bevindt.

Voordat schrijver wil ingaan op de redenen, waarom hij deze gang van zaken betreurenswaardig vindt, enige opmerkingen over de schrijver.

A.S. Jerussalimskij (geb. 1901) is medewerker aan het Geschiedkundige Instituut van de Academie van Wetenschappen der Sowjet-Unie. Hij geldt als een uitnemend kenner van het Bismarckiaanse en Wilhelminische Duitsland en publiceerde o.m. een boek over de ‘War-Scare’ van 1875, een werk over Bismarck als diplomaat en een aantal artikelen in het ook hier te lande wel bekende Diplomatieke Woordenboek van wijlen Vyshinskij. Voorts vertaalde hij Bismarck's ‘Gedanken und Erinnerungen’ in het Russisch. Hij speelde een belangrijke rol in de discussie, in het midden der dertiger jaren rond het historische oeuvre van de merkwaardige figuur van wijlen Pokrowskij.

Wat het onderhavige werk betreft, reeds in de inleiding ervan kan men geluiden vernemen, die voorzover schrijver kan beoordelen, de historici van de Amsterdamse school aangenaam in de oren moeten klinken.

‘Der Forscher, der die deutsche Dokumentensammlung studiert, muss vorher eine grosse destruktive Arbeit bewältigen, das ihm aufgezwungene Schema zu durchbrechen....’ Hierin lijkt ons de opvatting geïmpliceerd, dat de kijk, die in een bepaalde periode ten aanzien van

[p. 599]

een bepaalde groep van historische gebeurtenissen opgeld doet, in belangrijke mate afhankelijk is van de omstandigheden, waaronder de waarnemers dier gebeurtenissen uit de desbetreffende periode hun waarnemingen verrichten.

Dit is uiteraard een algemene formulering. Meer in concreto vaart Jerussalimskij heftig uit tegen de Duitse historiografie van de door hem beschreven periode voorzover deze historiografie van burgelijken huize is.

‘Unter Ausnützung des Monopols auf das historische Material, das sie heranziehen und auswählen konnte, redete sie der Welt eifrig ein, die berüchtigte deutsche Gründlichkeit und die genaue Forschungsmethode seien eine Garantie für die Unwiderlegbarkeit der von ihr mitgeteilten Tatsachen’.

Mutatis mutandis - aldus Jerussalimskij - geldt een en ander ook voor een aantal mémoires van de bij de voorgeschiedenis van de eerste wereld-oorlog betrokken staatslieden. Zo wordt o.m. de bijna serviel anglophiele eerste secretaris der Duitse ambassade in Londen rond de eeuwwisseling, von Eckardstein, op de korrel genomen en - o.i. niet zonder reden - van geschiedvervalsing beschuldigd.

Het moet worden gezegd, dat Jerussalimskij zijn Duitse ‘meesters’ met hun eigen wapenen te lijf gaat. Het door hem geraadpleegde bronnen-materiaal en de door hem benutte wetenschappelijke publicaties zijn - gezien zijn boek slechts betrekking heeft op een periode van 5 à 6 jaren - van een ontzagwekkende omvang. En de ‘Gründlichkeit’ laat niets te wensen over. In dit verband zij teruggekomen op onze opmerkingen aan het begin dezer bespreking. Jerussalimskij schroomde niet, ook de toentertijd zeer recente literatuur van het Westen te raadplegen.

Maar - en dit heeft weer betrekking op Jerussalimskij's opmerkingen, die wij in verband brachten met de Amsterdamse historische school - Jerussalimskij's nauwgezetheid voert tot totaal andere conclusies dan die van de Duitse - en Nederlandse - historiografie van de desbetreffende periode.

Welke is deze periode en welke visie heeft Jerussalimskij op dit tijdperk van de Duitse buitenlandse politiek?

Het antwoord op de eerste vraag mag als bekend worden verondersteld. Het is de overgangsperiode van de - z.g. Bismarckiaanse - Europees-continentale diplomatie naar die van de ‘Nieuwe Koers’, de ‘Vrije Hand’ of de ‘Weltpolitik’, om een drietal namen te noemen, waaronder dezelfde groep van historische verschijnselen bekend staat.

[p. 600]

Toch dienen wij een en ander nog nader te preciseren.

‘Der chronologische Rahmen unserer Darlegung ist einerseits die Transvaalkrise 1895/1896, die plötzlich die ganze Schärfe der bereits zwischen dem deutschen und dem englischen Imperialismus enstandenen Gegensätze offenbarte, und anderseits der Ausbruch der Weltwirtschaftskrise im Jahre 1900....’

Door het woordje ‘bereits’ dekt Jerussalimskij zich bij voorbaat tegen ernstige bezwaren, die tegen zijn analyse te berde zouden kunnen worden gebracht. Immers, de tegenstellingen waarop Jerussalimskij doelt, kan men met vrij grote nauwkeurigheid laten beginnen in het jaar 1884, toen de Duitsers Angra Pequena bezetten. Het bewuste woordje heeft de bedoeling het terrein van onderzoek af te grenzen tot die periode, waarin de bedoelde tegenstellingen hun volle werking konden uitoefenen op de verhoudingen tussen de grote mogendheden van die tijd.

Dit is belangrijk in verband met de beantwoording van de tweede hierboven gestelde vraag, n.l. die van Jerussalimskij's visie.

De centrale these van het boek is de Marxistische stelling, dat de binnenlandse verhoudingen en in het bijzonder de klassenstrijd in zijn veelvoudige vormen, bepalend zijn voor de buitenlandse politiek van een land.

Werkt men de Marxistische visie, waarin uiteraard economische factoren een centrale rol vervullen, verder uit, dan komt men via de Verelendungs-theorie en Lenin's poging deze in een modern kader te passen, vrij gauw tot de z.g. wet van de ongelijkmatige economische ontwikkeling, waarvan de noodzakelijke consequentie een conflict is om koloniale afzetgebieden tussen die kapitalistische groeperingen - en in de Marxistische visie betekent dit tevens staten - die economisch gesproken enerzijds het verste ontwikkeld zijn en anderzijds zich het snelste ontwikkelen. In werkelijke verhoudingen vertaald betekent dit voor de door Jerussalimskij onderzochte periode Engeland en Duitsland. Deze Engels-Duitse tegenstellingen ziet Jerussalimskij als centraal, zowel voor de door hem onderzochte periode als voor de nagenoeg 20 daarop volgende jaren.

Op zichzelf is dit laatste misschien niet nieuw. Om een Nederlands historicus te noemen, wijlen dr J.B. Manger stelt ditzelfde in zijn ‘De Triple-Entente’.

Wat echter waarschijnlijk voor Nederland een knuppel in het hoenderhok is - vide weer dr Manger - is, dat Jerussalimskij als voornaamste verklaringsgrond van een en ander de koloniale kwestie ziet.

[p. 601]

O.i. verdient deze visie meer aandacht dan zij hier geniet. Merkwaardig is n.l. dat een figuur als dr Manger - overigens in navolging der Duitse historiografie - de koloniale tegenstellingen als onvoldoende belangrijk ziet en - o.i. juist hierdoor - gedwongen is in zijn voorwoord zijn onmacht te bekennen om de Brits-Duitse antithese van voor de eerste wereldoorlog te verklaren.

Bij lezing van het door ons besproken boek is ons intussen een aangenaam feit opgevallen. Star dogmatisme is namelijk aan Jerussalimskij volkomen vreemd.

Deze toch wel eminente geleerde heeft een open oog voor psychologische en andere niet-economische grootheden. Niet alleen dat, maar sommige passages - wij noemen hier bijvoorbeeld zijn beschrijving van de motieven welke de Britse regering er in 1898 toe hebben gebracht admiraal sir Charles Beresford op missie naar China te zenden - zijn juist om deze reden van een bijna dichterlijke allure. De spot van Jerussalimskij heeft hier bij ons ten minste herhaaldelijk associaties aan Heinrich Heine opgeroepen.

Wat tenslotte de Duitse vertaling betreft, daarin zijn een aantal fouten geslopen. Zo is b.v. de Russische titel zonder reden veranderd, terwijl wij voorts - meer dan een gissing kan dit, gezien het feit dat wij het origineel niet tot onze beschikking hadden, niet zijn - de indruk hebben, dat er hier en daar, o.m. in het hoofdstuk over de Duits-Oostenrijks-Italiaanse driebond, onvoldoende rekening is gehouden met de Russische woordnuanceringen.

Een belangwekkend boek.

A.S. Jerussalimskij:

Wnesjnjaja politika i diplomatija germanskowo imperializma w kontse XIX wjeka. Moskou 1948. Duitse: vertaling: Die Aussenpolitik und die Diplomatie des deutschen Imperialismus. Ende des 19 Jahrhunderts. Berlijn 1954.