De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 190]

Ex libris

Erich Neumann, Dieptepsychologie en de ontwikkeling der religie. Arnhem, Van Loghum Staterus, 1954. (Beweging om het middelpunt; bijdragen tot een dieptepsychologie der cultuur, I.)

De Israëlische psycholoog Erich Neumann doet in dit boek een poging door te dringen tot de grondslagen van de religie. Hij doet dit voornamelijk in het derde hoofdstuk, dat handelt over de mystieke mens. De voorafgaande hoofdstukken bereiden de lezer op dit laatste voor. De schrijver begint met een onderzoek naar de psychologische betekenis van de ritus, die reeds merkbaar is in het instinctieve leven der dieren, waar zich merkwaardige vormen van onbewust ritueel vertonen. Daar het ritueel veel meer een centrale plaats in de godsdienst inneemt dan gewoonlijk wordt aangenomen, kan een verdiept inzicht in dit verschijnsel niet anders dan verhelderend werken.

In het tweede, langste en zwaarste hoofdstuk, voor mijn gevoel vaak duister, ofschoon er ook voortreffelijke en treffende gedachten in worden ontwikkeld, worden de verhoudingen van de enkeling en de mythische wereld die aan hem voorafgaat en aan welker omklemming hij tracht te ontkomen, behandeld. Deze behandeling heeft zowel betrekking op de historische ontwikkeling van het menselijk bewustzijn als op wie men noemt de moderne westerse mens.

Het laatste hoofdstuk gaat over de mystiek en de mystieke mens. Het is niet het theologisch gezichtspunt dat Neumann interesseert, maar het anthropologische aspect. Dit wil zeggen, dat hij het proces nagaat van onze projecties naar buiten, in welk proces wij zowel de dingen buiten ons met ‘macht’ (‘mana’) laden als ook de hogere inhouden scheppen, ‘de hiërarchieën van hemel en hel en al hun bewoners, goden en geesten, engelen en duivels, verlosser- en verleider-figuren... evenals de religieuze mythen’... Nu verandert de verhouding tussen de mens en zijn wereld voortdurend, niet alleen, omdat het beeld van de wereld verandert, maar ook, omdat hij zelf verandert. In de mens is een voortdurend scheppend proces werkzaam, dat door Neumann de werkzaamheid van het scheppende Niets of het onbekend scheppende wordt genoemd.

Het proces dat zich in de mens voltrekt is aan de ene kant een bewustwording van het menselijke Ik. Dit is een mannelijke daad van zich meester maken van de onbewuste inhouden, van hun verwerking en ontleding Dit op zich zelf is al een zware taak. Maar moeilijker nog is de weg terug van het gevormde Ik tot het scheppende onbewuste, omdat anders afsluiting, verkommering, steriliteit ontstaat. Dit weer ontmoeten van de ‘verborgen mens’ noemt Neumann mystiek. Uit zich zelf heeft de mens zijn projecties gevormd en zelfs het zich voorstellen van een schepping uit het Niets gaat terug op de persoonlijke ervaring van een eigen scheppend niets.

Nu heeft de werkelijk mystieke ervaring steeds geleid tot een ontbinding van de traditionele vormen van godsdienst en eredienst. Het ervaren van dogmatisch vastgelegde inhouden is geen ware, maar een lagere, gecamoufleerde mystiek. Voor Neumann bestaat er slechts veranderings-mystiek.

Het kan niet dan verhelderend

[p. 191]

werken, als zonder theologische preoccupatie en theologisch voorbehoud een onderwerp als hier behandeld zorgvuldig en met begrip wordt onderzocht.

O.N.

Bertus Aafjes, Morgen bloeien de abrikozen. J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1954.

Dit boek vertelt van de belevenissen van de schrijver en zijn vrouw in Egypte. Er wordt sappig en vlot verhaald van de avonturen en ontmoetingen die zij hebben beleefd, maar dit is het niet alleen wat het boek aangenaam om te lezen en boeiend maakt. Wij blijven in spanning door de ondertoon die ons iets doet verstaan van het vreemde en ‘het andere’, het lokkende en dreigende dat het leven in Egypte hebben moet voor die westersen die er gevoelig genoeg voor zijn.

Aafjes maakt ons niets wijzer omtrent de politiek van het land in het Arabische milieu, noch omtrent de houding of verhouding tot de westerse landen. Ook moet men het niet lezen om aan de weet te komen hoe er de sociale en economische verhoudingen liggen. Maar hij moet iets van dit land hebben geproefd om er zo over te kunnen schrijven als hij gedaan heeft. Afstand en meeleven, ironie en vertedering, argeloosheid en scherp waarnemen, westers weten en oosters mee- en navoelen, nuchterheid en dichterlijkheid, begrip voor humbug en vermoeden van iets raadselachtigs vermengen zich wonder wel in dit beeld van Egypte. En een van de bijzondere bekoringen van deze reisherinneringen vormen de vele bloemrijke spreuken van oosterse wijsheid, die Aafjes met kennelijk welbehagen moet hebben genoteerd.

O.N.

Dr W.A. 't Hart, Critisch Commentaar op een specifiek Duits militairisme. Zuid-Holl. Uitg. Mij., Den Haag, 1954.

Op het moment dat, naar Schr. aanneemt, West-Duitsland gaat worden herbewapend, laat hij deze brochure verschijnen die de weerstand tegen het Duitse militairisme moet verzwakken. Hij wil spreken in naam der onbevooroordeelde wetenschap, maar hij heeft met de - welhaast overbodige - weerlegging van een vanouds aan de Duitse mens inhaerent, en als zodanig specifiek, militairisme, niet tegelijk aannemelijk gemaakt dat er geen Duits militairisme zou bestaan, als elk ander militairisme in die zin specifiek, dat het zijn kleur krijgt van een specifiek sociaal en ideologisch klimaat, en waaraan wij in concreto als instrument van het nationaal-socialisme verse heugenis hebben. Met verwaarlozing van dit zakelijk-essentiële gaat hij, onder het motief van de voor een zakelijke beschouwing vereiste distantie, uitvoerig op het Duitse oorlogsgedrag tijdens de éérste Wereldoorlog in, om hieruit, behoedzaam wikkend en wegend, tot verontschuldigende conclusies te komen. Zo bestrijkt hij noch het specifieke Duitse militairisme waarmee wij thans te maken hebben en dat onze steun nièt, noch een als reactie hierop aan de dag tredend specifiek Duits anti-militairisme dat onze steun wél verdient.

De initiale fout is, de West-Duitse herbewapening als politiek onontkoombaar te beschouwen en vlak daarop te waarschuwen tegen het ‘uitsluitend de oude paden ener machtspolitiek bewandelen’ (p. 6), want deze waarschuwing is ijdel wanneer men begint zich aan die gewaande onontkoombaarheid - die van een

[p. 192]

persoonlijke beslissing dispenseert - te onderwerpen. Het resultaat is dan wat men een specifiek conformisme zou kunnen noemen, dat voor zichzelf niet duidelijk uit komt en van twee wallen wil blijven eten. Schr.'s belezenheid en kundigheid hadden tot iets beters kunnen dienen.

J.S.