De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 133]

U. Huber Noodt
Het einde van een theorie

Toynbee: waardering en teleurstelling

De onverholen kritiek, welke de vier afsluitende delen van Arnold Toynbee's Study of History in de wereld hebben verwekt, is voor een klein deel verklaarbaar uit de geschiedenis van het boek zelf. Op de werf gezet in 1927, naast onnoemelijk veel andere arbeid, kon de aanhef van het magnum opus (wellicht naar omvang en conceptie een der monumentaalste werken uit de geschiedenis van het boek) in zes delen juist voor de oorlog (het was de zomer van 1939) verschijnen. De daaropvolgende zes jaren was Toynbee in Engeland, in regeringsdienst, en wachtten bergen notities op een veilige plaats in New York. Deze notities waren al in Juni 1929 voltooid; toen na de oorlog de auteur ze weer in handen kreeg en doorlas, moest hij vaststellen, dat sindsdien zijn denkbeelden sterk waren veranderd, zodat van 1 Juli 1947 af eigenlijk een nieuw boek moest worden geschreven; neen, erger: de voortzetting van het begin werd een nieuw boek en daarmee werd de breuklijn dwars door het gigantische gebouw zichtbaar èn voelbaar. De geweldige verandering, die zich in het gedachtenleven van de schrijver had voltrokken, nauwelijks op te merken in de beide na de oorlog verschenen ‘tussen’-boeken, ‘Civilisation on Trial’ en ‘The World and the West’, bleek dermate diepgaand, dat ze een volkomen koersverandering mag worden genoemd. Uiterlijk bleef Toynbee in grote trekken de slaaf van zijn nu eenmaal lang van te voren opgesteld schema; binnen de grote lijnen was alles anders, zèlfs, het is misschien symptomatisch, de methode der verwijzingen naar vroegere passages uit het boek.

Wat zijn de voornaamste punten uit de delen 7 tot en met 10? Nog niet de allerlaatste overigens, want een bijzondere historische atlas is in de maak en een bundel ‘reconsiderations’ zal verschijnen, zodra de schrijver en zijn vrouw van reizen naar Japan en Peru zullen zijn teruggekeerd. Rechtzettingen van historische feiten uit de laatste decennia, die niet tijdig in de Study konden worden verwerkt. Dus lezen we nu, kort opgesomd: universele staten als doel en als middel; universele kerken (eerder hier in de zin van geloofsgemeenschappen op te vatten) als kankergezwellen, als vlinderpoppen en als hogere vormen der samenleving. Bijgevolg: de rol der kerken in de beschaving en de rol

[p. 134]

der beschaving in de kerken. Voorts de uitdaging der strijdbaarheid op aarde: redenen van achteruitgang, voorspellingen van geestelijk herstel en mogelijkheden van geestelijke groei. De achtste afdeling behandelt de zg. heroïeke tijdperken, terwijl de negende de aanrakingspunten tussen de beschavingen in de ruimte-dimensie bestudeert, m.a.w. ontmoetingen tussen tijdgenoten. Daarbij behoren dus de contacten tussen de moderne westelijke wereld en Rusland, het orthodoxe Christendom, het Hindoeïsme en de Islam, de Joden en het Verre Oosten, zowel als die met de inlandse Amerikaanse beschavingsvormen. Teruggaande beschouwt Toynbee ook de verbindingen van vroegere beschavingsperioden. Hij onderwerpt vervolgens de aard dezer contacten en hun gevolgen aan een breedvoerige beschouwing, om dan over te gaan tot wat hij ‘renaissances’ noemt, aanraking tussen beschavingen in de tijd-dimensie, waarbij iedere sfeer van het leven der mensheid op aarde in zijn en ons gezichtsveld wordt getrokken. Natuurlijk lokkend door de titel is het elfde gedeelte: wet en vrijheid in de geschiedenis, dat speciaal beschouwt, hoe de menselijke aangelegenheden zich verhouden tot het complex van omstandigheden, dat men gemeenlijk ‘natuurwetten’ noemt. De vooruitzichten van de westelijke beschaving vinden hun scherpste analyse in de hoofdstukken: ‘Techniek, oorlog en regering’ en in ‘Techniek, klassenstrijd en arbeidsmogelijkheid (employment)’.

Het tiende deel van de lange rij groene banden heeft dan nog een reeks essays (misschien de beste definitie) over de geschiedkundige als zodanig: de aantrekkingskracht der historische feiten; de aandrift, het onderling verband tussen zulke feiten te onderzoeken; het gevoel voor poëzie daarbij en het bijzondere, speurende instinct, om achter de feiten een betekenis te ervaren.

Maar dat is niet alles, en het is toch wel een voornaam euvel bij Toynbee geworden: zijn eindeloze uiteenzettingen, als aanhangsel soms, als ‘notes’ aan het eind van elk boekdeel, zijn hartstocht voor lange kanttekeningen onderaan de bladzijde, waarin zelfs uitvoerige meningen en tegenmeningen van professor McNeill en andere vrienden en collega's worden weergegeven. Hoe ontzettend moeilijk is het, een algemene lijn in dit werk te vinden! ‘Challenge-and-response’, ‘rout-and-rally’, het waren die theorieën uit zijn eerste boeken, aangevochten, bestreden, als overdrijvingen, als onhoudbare eenzijdigheden gekenschetst, maar die toch aansporend werkten, een leidraad sponnen, ook al was die niet overal te volgen. Wij moeten nu daarnaar zoeken; wat eerst grondbegrip was, is nu ternauwernood neven-

[p. 135]

verschijnsel. En dan eerst het hoogtepunt van het begin: geboorte en dood van beschavingen! Neen, ze worden niet meer opgeheven, uitgewist, vernietigd door een organische noodzakelijkheid, maar door het meeslepen van het loodzware gewicht ener Zonde. De mens, zegt deze moderne Bossuet, is vrij om zijn eigen maatschappelijke vormen te gieten. Maar hij heeft zich van God losgemaakt: de beroemde ‘parochial states’, kleinformaatstaten zonder wijde horizon, vereren zichzèlf. vechten àl meer tegen elkaar, verstrikt in hun hybris. Gebrek aan religieuze zin voert tot uiteenvallen der maatschappelijke orde. Misschien zal uit een onderdrukt ‘intern proletariaat’ een vlinderpop ontstaan, waaruit eens weer een nieuwe beschavingsvorm zal worden geboren. Helaas, als dit nog alles was! Maar men loofde en looft Toynbee met recht, omdat hij al in werelddimensies zag, niet europacentrisch dacht. Maar hoe vereenvoudigd is echter juist het wereldbeeld, waartoe hij zijn lezers dwingen wil! Een Engels criticus heeft dit tableau der mensheid een ‘bal masqué’ en zelfs een ‘jungle’ genoemd. Niet hoofs, onhebbelijk zelfs. En toch.... Waar is bijvoorbeeld het artistieke aspect der menselijke beschaving gebleven? Waagt hij zich op dit terrein, dan komt het nu al beruchte beeld van Giotto en Cézanne, beiden als Phoenixen uit de as van een Helleens naturalisme opgestegen. Ergens wordt, het is een ander gebied, niet minder gewaagd, Mohammed's gebrek aan succes vermeld. En wat is tenslotte - de vraag raakt de kern van het geheel - beschaving? ‘Een begrijpelijk veld van historische studie’ - de nauwelijks gewaagde definitie valt tegelijk alweer weg.

Is niet de rol, hier aan ‘religion’ toegeschreven, bovenmate vergroot? Sterven beschavingen tegelijk met de dood van het geloof? Wat kan men, strikt historisch, beginnen met een zinnetje als: dat de wetten der Historie kunnen worden overtreden in de wet Gods, welke volmaakte vrijheid is? Bovendien: wèlke religie? De litanie aan het eind van het boek, een défilé van namen, een kaleidoscoop van al wat ooit in mensenbrein aan metaphysische gedachte, op welke trap dan ook, ontstond, geeft geen uitsluitsel over wat precies Toynbee denkt of gelooft. Ergens aan het eind van deel 9 staat hij blijkbaar geheel in de ban van de Franciscaanse idee. Of is het wat de alreeds vermelde criticus in the Times' Literary Supplement van 22 October jl. formuleert als ‘liberalisme, versterkt door een persoonlijke versie van mystiek Christendom’? Even tevoren, veel hatelijker nog, wordt Toynbee toegebeten: a schoolboy version of late Victorian muscular Christianity....

[p. 136]

Natuurlijk is de eeuwige drang der mensen, wat groot is omlaag te halen, mede schuldig aan deze verguizing. De kennis van Toynbee is enorm, ongeëvenaard; zijn beheersing van al wat de mensheid ooit deed of voortbracht, zijn spel met samenhangen grenst aan het wonderbaarlijke. Hoewel het de opmerkzame lezer treft, dat bijna altijd bepaalde periodes uit het panorama der mensenhistorie herhaald worden: uit de Chinese (Toynbee prefereert het woord: Sinic) geschiedenis, bepaalde elementen uit de Europese (middeleeuws Italië, de Habsburgers). Er zijn, blijven we een ogenblik in deel 9, magistrale opmerkingen, motieven, zó tussen de draden van het betoog geworpen om het ontbrekend patroon te vervangen. Blz. 495: de verklaring van Frankrijk's nederlaag in 1940; de vergelijking tussen de Turkse en de Chinese boerenlegers (blz. 512 en vlgg.); opeens werkt het beeld van de Amerikaanse successieoorlog (blz. 517) alsof er een gordijn wordt opengeschoven.

Dit is Toynbee op zijn best, dit is de kristalklare docent, de briljante geest, de haast profetisch in de toekomst schouwende geleerde, aan wie de wereld, nu vooral, behoefte heeft. Stralende aperçus worden aaneengesnoerd door eindeloze zinnen, periodes, waar de lezer zich in snelle vaart meegetrokken waant, doch hij weet niet waarheen. (Daar stemt vooral het zevende deel mistroostig.) Er is - het heeft aanstoot verwekt - het honend beeld van de meeuwen, die op een winterdag aan een vijver in een Londens park gezapige eenden het voedsel wegrissen: de eenden zijn de historici, de meeuwen de staathuishoudkundigen, modern en ad rem. Daar zijn de eindeloze herinneringen aan ooms en verdere familieleden, die op de een of andere manier iets nieuws plantten in de weetgrage hersens van de kleine Arnold en ziet: daar is hij dankbaar voor, ook trouwens aan Plato en Gibbon en Heyerdahl, de man van de Kontiki....

Waar is de grens, die niet overschreden mag worden? Wij hebben persoonlijk voor Toynbee een aan verering grenzende eerbied gehad, ondanks de scherpe oordeelvellingen, over hem uitgesproken, ondanks menselijke zwakten, waartegen niemand is gevrijwaard. Deze vier zware boekdelen, deze duizenden dichtbedrukte bladzijden, zijn een teleurstelling. Twijfelend, geschokt, onthutst bijna, vraagt men zich af: waarom? Omdat het werk als geheel op een prachtige, brede laan lijkt, die tussen golvende akkers onder een sublieme zomerlucht vèr leidde en uitliep op een vaag droomland, waardoor men als op watten schreed, onwezenlijk, zonder grondslag, en het ideaal zonk geluidloos weg? Of omdat Toynbee hier (waarom juist hier? zijn korte artikelen,

[p. 137]

in de ‘Observer’ bijvoorbeeld, zijn nog altijd een lust voor de geest) hetgeen hij begon niet afmaakte, zodat we ons haast een beetje bedrogen uitgekomen voelen? Of omdat we naar een genie hunkerden en alleen maar een héél groot talent ons dàt, waar we zo op hoopten, blijvend heeft ontzegd?