De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 70]

De griffel over en weer

Waarde Charles,

Niet begrijpen is irritant. Te meer omdat we, eenmaal geïrriteerd, ons afsluiten en daardoor ons begripsvermogen nog verminderen. Veel - niet alle! - experimentele poëzie irriteert me. Daarom greep ik dadelijk naar ‘Het Woord onder de Griffel’ in de j.l. November- en December-nummers van de N.S.

Ik schrijf niet om tegenover het boeiend betoog, dat je daar gaf, een tegenbetoog te leveren. Alleen al niet, omdat zo van iets, dan van poëzie, van kunst in het algemeen, geldt, dat ‘what ever is (d.w.z. gemaakt wordt en een zekere weerklank vindt), is right’ (d.w.z. uit de tijd niet weg te denken valt en het recht heeft af te wachten of die weerklank ‘blijven’ zal).

Maar bij het lezen rezen bij mij twee bezwaren. Eén principiëel, dat me tot schrijven noopt, het ander.... nu ja, nu ik toch de pen op papier zet.

Eerst het bijkomstige. Tegenover de ‘leespoëzie, die je ons nader wilt brengen, stel je de ‘gymnasiale’ of wel de ‘conventionele’ poëzie. In beide woorden ligt een denigrerende klank. Nergens blijkt echter, dat je er een bepaalde groep of stroming mee aanduidt. De tachtigers keerden zich uitdrukkelijk tegen de Tollensen, de Beetsen, de Ten Kates en andere gedecoreerde ‘dichtervorsten’ in geklede jas. Maar als we moeten aannemen, dat jij alle ‘vorigen’, Homerus, Shakespeare, Dante e.t.q. inbegrepen tot de gymnasialen en conventionelen rekent, maak je je het dan niet al te gemakkelijk, wanneer je uit die hele ‘groep’ als normatief naar voren haalt en tegenover de ‘leespoëzie’ stelt: één rammelend gedicht van een terecht weinig gewaardeerd dichter, omdat iemand het in een bloemlezing meende te moeten opnemen en iemand anders het nog eens in de Groene afdrukte?

Dit zijn themata om bomen over op te zetten, waarbij je vrolijk langs elkaar heen kunt praten. Misschien ben ik daar al mee begonnen en dus laat ik het er liever bij.

Maar mijn tweede bezwaar is een protest.

Ik protesteer, wanneer je op de laatste bladzijde van je betoog het zo stelt, alsof het in de poëziewaardering gaat, met uitsluiting van alle andere mogelijkheden, tussen oote boe en het geïncrimineerde Boschgezicht en bij gevolg alles wat niet met oote boe mee-kikeboet.... ‘Elsevirianen’ moet worden genoemd.

[p. 71]

Ik protesteer vooral tegen wat daar verder volgt:

‘De verklaring ligt in het psychische beginsel van het conservatisme. Het is niet toevallig geweest, welke soorten kunstenaars wel en welke niet met de Kulturkammer meegingen, dat naturalistische schilders eerder de neiging vertonen fout te gaan dan vrij-beeldende, dat de expressionnist altijd een ‘revolutionnair was’.... en wat daar verder volgt.

Want daarbij wordt ten eerste zonder verder bewijs alles wat niet vrij-beeldend is over een kam geschoren met de kitchproducten, die bij Hitler in de gunst stonden.

Daarbij wordt in de tweede plaats aan het woord ‘revolutionair’ een ethisch-politieke waarde toegekend, terwijl het in werkelijkheid niets anders betekent dan iemand die iets (wat?) ingrijpend (in welke richting?) wil veranderen. Vandaar dat ook fascisme en nazidom zich revolutionnair noemden.

Nu weet ik wel, dat het woord een zekere heroïsche bijklank heeft gekregen en dat de nazis met hun geperverteerde neiging tot het misbruik van woorden en waarden, daarvan gebruik maakten om aanhang te winnen voor een beweging, die onder het mom van vooruitgang de klok terug zette.

Maar men kan moeilijk ontkennen, dat er juist onder de ‘revolutionnaire’ expressionnisten van de jaren twintig, een aantal waren, die, bewust of in onnozelheid, bereid waren die revolutie met de hunne te identificeren.

Wat deed Marinetti na de mars naar Rome? Was het niet Ezra Pound die tijdens de oorlog zoveel baarlijke fascistische nonsens voor radio Roma heeft staan uitkramen, dat zijn literaire bewonderaars hem in '45 gemakkelijk krankzinnig konden laten verklaren en hem daarmee voor een proces als landverrader behoeden?

En als je iets wilt weten van de dwaalwegen, waarop juist hun irrationalisme sommige - niet alle! - Duitse expressionnisten heeft gevoerd, lees er dan de dissertatie van M.F.E. van Bruggen: ‘Im Schatten des Nihilismus’ maar eens op na. Of dichter bij huis: denk aan de loopbaan van Erich Wichmann! Niet dat ik je stelling zonder meer op zijn kop zou willen zetten. Integendeel, mijn protest keert zich juist tegen het al te lichtvaardig dooreenhalen van aesthetische en ethisch-politieke normen.

Annie Romein - Verschoor

[p. 72]

Waarde Annie Romein,

Dankbaar voor je belangstelling voor ‘Het woord onder de griffel’ mag ik wel eerst op je hoofdbezwaar antwoorden.

Ik moet klaarblijkelijk duidelijker worden dan ik geweest ben, wanneer ik de indruk heb kunnen vestigen dat ‘het in de poëzie-waardering gaat, met uitsluiting van alle andere mogelijkheden, tussen oote boe en Boschgezicht’. Ik vind oote boe niet interessant; hoewel het op mij de indruk maakt van echtheid, raakt het mij niet. Boschgezicht vind ik ook oninteressant en het maakt op mij de indruk door en door vals te zijn. Staat zo het ene gedicht bij mij dus wat hoger gekwalificeerd dan het andere, een polariteit stellen zij geenszins voor.

Zouden wij echter al betere polen tegenover elkaar kunnen plaatsen, dan nog zou ik niet aannemen het bestaan van een Niemandsland daartussen. Dichters als Vroman en Van der Graft, om maar enkele te noemen, bewegen zich gemakkelijk over het hele tussenliggende terrein. Ik zei verder, dat Nijhoff naar mijn smaak een onzer werkelijk grote dichters is, en is hij niet een conventioneel dichter?

Ik heb er alleen op willen wijzen, dat de oote boe-poëzie bij hen, die haar niet bewonderen, zulke sterke negatieve affecten opwekt (jij noemt het irritatie, maar bij velen is het meer dan dat), en dat daarentegen de in bosch-gezicht-verzen niet geïnteresseerden onaangedaan aan die boschgezichten voorbijlopen. Ik heb willen aantonen, dat dezelfde bezwaren, die tegen oote boe geuit plegen te worden, zouden kunnen worden ingediend tegen Boschgezicht. En ik ben zoekende naar een verklaring.

Nu, ik heb inderdaad niet het bestaan van de correlatie bewezen, welke ik aanneem tussen maatschappelijk conservatief en conventioneel in de Kunst (er zal nooit meer zijn, dan enige correlatie, aan identiteit geloof ik zeker niet). Hoewel je voorbeelden (Pound, Wichmann) het mij niet makkelijk maken, hoop ik toch nog eens enige correlatie als door mij bedoeld aannemelijk te maken.

Na een kort zelfonderzoek geef ik toe, dat ik het woord ‘revolutionnair’ een ethisch-politieke waarde toeken. Misschien moet ik daar voorzichtig mee worden, maar ik zou willen bestrijden, dat fascisme en nazidom zich revolutionnair konden noemen. Zij wilden, ten slotte, niet iets ‘ingrijpend’ veranderen maar iets gewelddadig behouden.

Het ‘bijkomstige’ is hiervoor eigenlijk al behandeld. Ik schreef mijn opstel o.a. juist tegen het zelotisme van beide kanten, ik wil van Klee mogen houden en ook van Holbein, van een gedicht van Vondel

[p. 73]

en ook van een van Lucebert. Maar omdat Klee en Lucebert nog nieuw zijn, komen er een millioen meer valse Vondels en Holbeins voor, waarbij het nadeel komt, dat dezen vrijwel niemand irriteren.... En bovendien schreef ik, terwijl ik nieuwsgierig bezig was ernaar te onderzoeken, welke ontwikkeling er in de poëzie is te bespeuren en of daaraan ook iets te verklaren mogelijk zou zijn.

Charles