De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 61]

Ex libris

Tibor Mende, ‘L'Asie du sud-est entre deux mondes’, Editions du Seuil, Paris, 1954.

Waar ligt de grens tussen journalistiek en sociale wetenschappen? Herhaaldelijk hadden wij reeds gelegenheid in deze rubriek de aandacht te vestigen op boeken, geschreven door journalisten, die zich op de grenzen bewogen van een wetenschappelijke benadering van de behandelde stof, en zowel de volle aandacht van de belangstellende leek als die van de vakman verdienden.

‘L'Asie du Sud-Est’ van de journalist van Hongaarse origine Tibor Mende vat de indrukken van de schrijver samen naar aanleiding van een reis door drie landen, namelijk Indonesië, Burma en Pakistan. De reisbeschrijvingen dragen een uitgesproken journalistiek karakter. De schrijver behandelt de verschillende maatschappelijke vraagstukken van die landen vanuit zijn persoonlijke belevenissen, en aan de hand van de vele door hem gevoerde gesprekken en interviews. Men voelt reeds in deze hoofdstukken een scherp doorzicht van de schrijver, die gespecialiseerd is in de problematiek der laag-ontwikkelde gebieden en in het verleden reeds heeft gepubliceerd over ‘L'Inde devant l'orage’ (1950), ‘La révolte de l'Asie’ (1951) en ‘L'Amérique latine entre en scène’ (1952). Maar hoewel de schrijver gezorgd heeft voor een degelijke voorstudie van de door hem bezochte landen, en blijk geeft van de belangrijkste litteratuur over die landen te hebben kennis genomen, zal toch niemand er over denken, aan de bedoelde beschrijvende hoofdstukken een wetenschappelijk karakter toe te kennen. Daarvoor is zijn kennis te fragmentarisch en te zeer tweede hands; daarvoor komen er ook te veel detail-fouten in het werk voor.

Anders staat het met het slotgedeelte, waarin de schrijver zijn visie op de problemen van Zuid-Oost-Azië samenvat. In dit gedeelte overschrijdt hij de grenzen van de journalistiek en geeft hij een analyse, die door de intelligente en systematische aanpak als een belangrijke bijdrage kan worden beschouwd voor de sociaal-wetenschappelijke litteratuur over Azië.

Wij kunnen het ook anders stellen: de twee genres naderen elkaar, omdat de sociale wetenschappen, voorzover zij gedwongen zijn zich van woorden te bedienen en, met name wat de interpretatie van de waargenomen verschijnselen betreft, op subjectieve indrukken te koersen, ondanks alle pretentie van wetenschappelijkheid vaak nog nauwelijks boven het stadium van journalistiek zijn uitgekomen.

De keuze van de drie behandelde Zuid-Oost-Aziatische gebieden lijkt vrij willekeurig. Geografisch beschouwd zou men eerder een behandeling van Siam en de Philippijnen (een bezoek aan Indo-China leverde in 1953 wellicht grote practische moeilijkheden op) dan van Pakistan in het kader van ‘Zuid-Oost-Azië’ verwachten. Maar in dit slotgedeelte komt de diepere betekenis van de keuze aan het licht. De schrijver heeft met name die landen gekozen die zich ‘entre deux mondes’ bevinden. En dit zijn bepaald niet de twee werelden waar de Westerse lezer direct aan zou denken. Zijn eigen wereld komt er namelijk niet eens aan te pas. Het zijn de wereld van India, door de

[p. 62]

schrijver reeds in een vroeger boek behandeld, en die van China, welke de schrijver in zijn titel op het oog heeft. Hier zijn de twee gravitatievelden te vinden, waartussen de andere landen hun plaats hebben te bepalen. Alle pogingen om deze landen een regime op te dringen, dat ‘rechtser’ is dan het Indiase, moet op mislukking uitlopen. Wil het Westen voorkomen, dat Zuid-Oost-Azië volkomen in communistisch vaarwater komt - aldus Mende - dan is er maar één mogelijkheid: het Indiase experiment, in zijn revolutionnerende aspecten, van ganser harte steunen.

De schrijver hoopt kennelijk, dat deze oplossing nog binnen het rijk der prachtische mogelijkheden komt te liggen. Zijn sympathie geeft hij, hoewel hij begrip toont voor het vele positieve, dat in het nieuwe China reeds is bereikt, toch aan figuren als Pandit Nehru, of Thakin Nu, de premier van Burma, al is hij zich volkomen bewust, dat hun regeringen totnutoe nauwelijks de kans hebben gekregen om met een wezenlijke omvorming van de economische structuur zelfs maar een begin te maken. Maar wanneer hij de wens uitspreekt dat zulke figuren, om hun planning en hun socialistische experimenten door te zetten, de schijnvertoningen van een parlementair systeem, toegepast op Aziatische verhoudingen, zullen opgeven en min of meer dictatoriaal te werk zullen gaan, rijst de vraag of de autoritaire trekken, die hem in het communisme zozeer afstoten, niet automatisch ook in deze landen voor den dag zullen treden.

En wanneer Tibor Mende meent, dat er ook maar een minieme kans is, dat het Westers kapitalisme bereid zal zijn, de sociale revolutie in Azië actief te ondersteunen, begaat hij een ernstige vergissing. Zulk een omschakeling zou neerkomen op niet minder dan een sociale revolutie in het Westen. En deze zal pas kans van slagen hebben, nádat de Aziatische volken zich aan de macht van het Westers kapitaal hebben ontworsteld - uiteraard niet met hulp van dit kapitaal, maar ondanks de felle achterhoede-strijd, van linie tot linie door dit kapitaal geleverd.

Ondanks deze tegenwerpingen een nuttig boek, vooral ook voor Nederlanders, die geneigd zijn zich voor een beoordeling van de toestanden in Zuid-Oost-Azië op de kranten te verlaten. Niet álle journalisten bezitten een inzicht en kennis, die de grenzen met sociale wetenschap opheft. In ieder geval een boek, dat aan het denken zet.

W.F.W.

Erich Neumann, Dieptepsychologie en nieuwe ethiek. Van Lochum Staterus, Arnhem, 1952.

Dit boekje van 160 bladzijden van de Israëlische hoogleraar die het vorige jaar in ons land verschillende voordrachten heeft gehouden, is even beknopt als rijk van inhoud. Het is meer dan dit, het komt mij voor dat de doordenking en doorwerking van de in dit boek ontwikkelde gedachten en inzichten van het grootste belang zijn. De hier uiteengezette nieuwe ethiek is niet iets ‘nie dagewesenes’, gedachten en inzichten ontwikkelen zich in de tijd op een breder front dan bij een enkele uitverkoren enkeling, maar hier wordt een samenvatting gegeven van eigen en anderer denkbeelden met een dusdanig gerichtheid op de situatie van thans, dat men in dit boek een voortreffelijke wegwijzer vindt in een problematiek van het uiterste gewicht en van verreikende consequenties.

De oude ethiek, waaronder Neu-

[p. 63]

mann de joods-christelijke ethiek verstaat met ook nog haar Griekse wortel, hoezeer zij een overwinning is en is geweest op het primitief menselijke stadium, is, doordat zij gebaseerd is op het principe van de tegenstellingen, op de strijd tussen goed en kwaad, tussen licht en duisternis, volgens Neumann niet meer in staat de vernietigende krachten van de mens in toom te houden. Deze ethiek is gekenmerkt door onderdrukking en verdringing van het onbewust blijvende, van wat hij de schaduwzijde van het zieleleven noemt. Dit heeft ten gevolg dat er een schijnpersoonlijkheid wordt gevormd, resultaat van het geweten, het door de gemeenschap gevormde opper-ik. Volgens dit geweten - in een ethiek die absolute normen stelt - is de schaduwzijde het kwaad. Het ik ondergaat door de vereenzelviging met de schijnpersoonlijkheid een inflatie die een soort bezetenheid van het bewustzijn, die tevens een bewustzijnsverenging is, teweegbrengt.

Over de projecties van de ‘schaduw’ en de psychologie van de zondebok worden uitstekende dingen gezegd. Eveneens over de deflatie van het ik bij de ethische elite, het besef van zondigheid en waardeloosheid met de er bij behorende behoefte aan bevrijding aan genade.

De nieuwe ethiek berust op de ervaring van de ‘schaduw’ en het aanvaarden van het kwaad. Zij is een totale ethiek, gericht op de integratie en de op de totaliteit gerichte structuur van de persoonlijkheid. Dat wil dus zeggen, dat de eenzijdigheden zowel van een alleen door de schaduwzijde als van een door de waarden van het Ik gedicteerde ethiek worden afgewezen. Van groot belang kan de invloed hiervan zijn op de groep, op de collectiviteit. Men zou kunnen spreken van een realistische ethiek die hier wordt uiteengezet, in tegenstelling met de oude ethiek waarin niet alleen de plaats van de mens die verloren is gegaan tussen de tegenstellingen bewust-onbewust, geestleven, hemel-aarde, gevaar loopt, maar ook het samenleven der mensen onderling. Een boek dat als basis van discussie uitstekende diensten kan bewijzen.

O.N.

P. Spigt, De ballingschap van Multatuli (1865-1868), met een inleidend woord van Prof. Dr G. Stuiveling. A.G. Schoonderbeek, Laren.

Multatuli, nog steeds de in het buitenland meest bekende van onze schrijvers, houdt ook binnen de grenzen de aandacht gevangen. Van de vele studies die aan hem zijn gewijd, kan echter niet steeds gezegd worden wat Stuiveling in zijn inleidend woord schrijft, dat dit geschrift een onmisbare studie is voor zijn nog altijd ongeschreven biografie.

Wat in dit boek aantrekt en het belangwekkend maakt is drieërlei.

Het is bijzonder levendig geschreven, zoals een geschrift over Multatuli behoort te zijn. Het laat zich lezen als een spannend verhaal.

In de tweede plaats bemerkt men, terwijl de lectuur niet gestoord wordt door verwijzingen en noten, achterin het zoek een reeks aantekeningen waaruit blijkt dat al het geschrevene nauwkeurig is verantwoord. Maar het geheel van feiten en opmerkingen is een kleurig mozaiek geworden, al behandelt het misschien wel de zwartste jaren in Multatuli's leven. Het relaas van deze drie jaren is samengesteld uit gepubliceerde en ongepubliceerde bronnen, met ijver en nauwgezet verzameld, met zorg verwerkt en tot een gaaf geheel gecomponeerd.

[p. 64]

Tenslotte is er de biografische kwaliteit. Volgens Stuiveling is er nauwelijks een compromis mogelijk tussen hen die Multatuli afwijzen en die hem aanvaarden. Ik wil niet zeggen dat Spigt een tussenstandpunt inneemt, maar hij neemt, al is hij als biograaf natuurlijk geboeid door de persoon van Multatuli, die goede afstand tot Multatuli en zijn vrienden en vijanden of vrienden-vijanden, die hem in staat stelt recht te doen aan en begrip te tonen voor zijn personages.

Dat wordt het best geïllustreerd aan de verhouding Multatuli-Busken Huet, waar hij tracht aan te tonen welke motieven beide dreven, welke dimensies hun persoonlijkheden bezaten, welke mogelijkheden voor hen openstonden, wat in hen te appreciëren valt en waarin zij faalden.

Zonder zijn sympathie te verloochenen partijdigheid te boven te komen is niet de geringste kwaliteit van een biograaf. Dat de schrijver hier stellig iets van bezit, komt tot uiting in zijn beschrijving van de steeds wat navarante geschiedenis van de koloniale ambities van de genoemde twee die waarlijk niet voor boezemvriendschap in de wieg waren gelegd, elkaar bewonderden en elkaar niet begrepen. Tegenover Huets behoefte zijn maatschappelijke positie te veranderen en te consolideren, met zijn zwak maatschappelijk besef (dit geef ik Spigt toe) en zijn gering politiek inzicht (hier ben ik, in tegenstelling met Spigt niet zo zeker van) stelt de schrijver de hoogvliegende en dan weer diep in de put zittende Multatuli, zich overgevende aan de wonderlijkste illusies en dan ineens geheel afknappend, die in geheel andere dimensies dacht en voelde als Huet. Hier ligt heel wat kennis en inzicht aan ten grondslag, als aan het gehele werkje.

O.N.

Dr J. Prakke, Multatuli in Drenthe (1878-'80-'81). Weerspiegeling en neerslag in de provinciale pers (Overdruk uit de Nieuwe Drentse Volksalmanak 1955).

Dit geschriftje met verslagen en ingezonden stukken over Multatuli's optreden als gevierd spreker in den lande geeft een curieuze kijk op de deining die zijn optreden in verschillende plaatsen teweegbracht. Wat voor factor Multatuli in het openbare leven van die tijd is geweest, blijkt uit zulke reacties, reacties van de deels behoudende, deels radicale burgerij van die dagen.

O.N.

Letterlust op Kippenrust. Een tuiltje gerijmd en ongerijmd proza uit de hof van Betje Wolff, ingeleid door Jan Mens. N.V. Uitg. Mij. ‘Kosmos’, Amsterdam-Antwerpen.

Jan Mens die een veelgelezen roman ‘Elizabeth’ over Betje Wolff op zijn naam heeft staan, heeft een bescheiden bloemlezinkje samengesteld van minder bekende, maar karakteristieke teksten van Betje Wolff: enige korte vertogen uit het spectatorilae weekblad ‘De Grijsaard’, enige brieven aan vrienden, o.a. die over haar persoonlijk leven aan Dr. Houttuyn en voorts het satirieke gedicht ‘De Menuet en de domineespruik’ en het volksliedje ‘Vrouw ‘Vrouw Snaversnel’. Voor wie iets van Betje's geest en stijl wil proeven en niet de - betere - weg tot haar romans vindt.

O.N.