De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 664]

Soendoro Tirtosiwojo
In memoriam Hadji Agus Salim
(8 Oct. 1884-4 Nov. 1954)

Iemand die in het buitenland vertoeft, volgt de berichten over zijn eigen land met groter aandacht dan als hij thuis blijft. Het bericht van het plotseling overlijden van Hadji Agus Salim (4 Nov. '54), als één van de vooraanstaande figuren in de Indonesische maatschappij heeft daarom zo'n diepe indruk gemaakt op de Indonesische samenleving in Nederland. Want zijn 70ste verjaardag heeft hij op 8 October j.l. gevierd. Agus Salim is een paar keren minister van Buitenlandse Zaken van de Indonesische Republiek geweest. Tot zijn dood is hij adviseur gebleven van het ministerie. Zijn belangrijke rol in de Indonesische maatschappij heeft hij niet alleen in de laatste jaren gespeeld. Heel zijn leven hield n.l. nauw verband met de politieke verhouding tussen Nederland en Indonesië in de laatste halve eeuw. Het was gewijd aan de Indonesische nationale beweging. Hij heeft een plaats veroverd in de rijen van de nationale helden. De jongeling van Kotagadang (Sumatra's Westkust) die de H.B.S. heeft doorlopen, begon zijn bewegingsleven in de Sarikat Dagang Islam, de Islamietische Handelsvereniging. Zijn naam was onafscheidelijk van die beweging, - de latere PSII, - in het bijzonder en van de Islamietische maatschappij in het algemeen. Zijn naam werd in één adem genoemd met die van Hadji Oemar Said Tjokroaminoto, de grondlegger van die beweging. Was Tjokroaminoto er meer de volksleider en strateeg van, Agus Salim was er het intellect van. Hij was welbespraakt en een onderhoudend causeur. Hij sprak verschillende talen even vloeiend als zijn eigen taal. In de eerste plaats Nederlands, daarna Frans, Engels en Arabisch. In een debat was hij een lastige tegenstander. In interviews in zijn hoedanigheid van minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië hebben journalisten ervaren dat het niet meeviel om ‘iets’ van hem los te krijgen, hoewel hij veel uitleg gaf. Hij was één van de beste diplomaten van de jonge staat. Als mens en zelfs als diplomaat was hij altijd gemoedelijk. Humor ontbrak hem niet. Met zijn humor, soms hier en daar al te pittig, ‘versloeg hij zijn aanvallers’. De mensen begonnen dan te lachen. ‘Iemand die lacht is ontwapend’, zegt men weleens.

In hem waren verenigd de capaciteiten van een politicus, parlementair, diplomaat, journalist en Islam-kenner bij uitstek. Hij was ook

[p. 665]

publicist. Hij was politicus uit roeping. De sociaal-economische toestanden aan het begin van deze eeuw waren hem niet onverschillig. Als jonge man met idealen offerde hij veel op. Hij weigerde het aanbod van Prof. Snouck Hurgronje om vice-consul in Djeddah te worden. Later herhaalde het ministerie van Buitenlandse Zaken te Den Haag het nog eens. Op aandringen van zijn vrouw nam hij het baantje aan. Hiermee hoopten beiden de heilige pelgrimstocht naar Mekka te kunnen ondernemen. Door zijn grote invloed op de massa ondervond hij moeilijkheden. De Nederlands-Indische regering verbood hem om zijn streek Minangkabau te betreden. Deze maatregel stond toen bekend als ‘het passenstelsel’. Als vele andere volksleiders moest hij zich getroosten arm te leven. Als strijder had hij vijanden, maar veel meer vrienden. Vele jongelieden, die later voorname posities in de Indonesische Republiek zouden bekleden, kwamen bij hem in de leer. Enige kunnen hier genoemd worden: Mr. Moh. Roem, ex-minister van Buitenlandse Zaken en enige tijd geleden Indonesische Hoge Commissaris te Den Haag; ex-premier Moh. Natsir; Mr. Kasman Singodimedjo, parlementslid; Mr. Joesoef Wibisono, ex-minister van Financiën en parlementslid; Prawoto Mangkoesasmito, ex-premier en parlementslid; Mr. Sjafroedin Prawiranegara, ex-minister van Financiën en President-Direkteur van de Bank Indonesia, allen leden van de Masjumi.

Met Sjamsuridjal, ex-burgemeester van Djakarta, Kasman en Wiwoho (ex-Volksraadslid) was hij stimulans bij de oprichting van de Jong Islamieten Bond, 1925, naast de eerder ontstane jeugdverenigingen Jong Java, Jong Sumatranen Bond, Jong Ambon, Jong Celebes. De geboorte van de Islamietische jeugdbeweging was niet zonder barensweeën. De oprichting werd beschouwd als een reactionaire daad, een versplintering van de Indonesische jeugd. Het was te begrijpen, waarom die critiek ontstond. Men ging in de richting van het vormen van de nationale eenheid. De jeugdorganisaties voornoemd, die nog geen provinciale naam en kleur droegen, ondergingen een proces, dat naar een ondeelbaar Groot Indonesië leidde. De technische student Soekarno richtte 4 Juli 1926 de Perserikatan Nasional Indonesia (P.N.I.) op. Hij riep de massa op voor de Indonesische eenheid. De studentenvereniging Perhimpunan Peladjar-Peladjar Indonesia (P.P.P.I.) in Djakarta die later grote invloed had op het politieke leven, werd in het leven geroepen. Samen met de Pemuda Indonesia (Indonesische Jeugd) organiseerde zij het Tweede Nationale Jeugdcongres, 28 October 1928. De drievuldige leuze werd daar aangenomen: één land, één volk, één taal.... Indonesia. Na de gewapende strijd van de

[p. 666]

communisten van 12 November 1926 werd de roep om de Indonesische eenheid luider. In Nederland had Mohammad Hatta de leiding van de groep Indonesische studerenden, die zich om de Perhimpunan Indonesia schaarden. Het onuitgesproken pleidooi van Hatta, in brochurevorm uitgegeven ‘Indonesië Vrij!’ was het slotstuk van het proces in Den Haag van Maart 1928.

In dit verband kunnen wij begrijpen, waarom de oprichting van de Jong Islamieten Bond als een reactionaire daad werd beschouwd. Het moment was in die omstandigheden minder gunstig. Later bleek, dat die beweging levensvatbaarheid heeft bewezen, totdat de Japanse bezetter ze liet opdoeken.

Als parlementair was Salim o.a. bekend als de strijder voor de erkenning van de Bahasa Indonesia (Indonesische taal) als omgangstaal, welke strijd gestreden werd in de zittingen van de Volksraad. Van nog groter belang was de strijd voor ‘Autonomie voor Indonesië’.

In het begin van de nationale beweging betekende leider-zijn tegelijk journalist-zijn. Bijna iedere leider moest ook de pen als wapen hanteren. De Indonesische journalistiek was toentertijd een verlengstuk van de nationale beweging. Agus Salim was dan ook een van de bekende journalisten naast Douwes Dekker, Soewardi Soeryaningrat (nu: Ki Hadjar Dewantoro), Tjokroaminoto, Soekarno, Hatta, Sjahrir, Tjipto Mangoenkoesoemo, en vele anderen. In de jaren van de eerste wereldoorlog was hij redacteur van de ‘Neratja’ (Weegschaal). Later werkte hij aan de ‘Mustika’ en andere bladen. Vele redacties vroegen vaak om zijn bijdrage. Hij was bekend om zijn polemieken. Zijn Islamietische artikelen waren sterk filosofisch. Hij las Kant, Hegel, Marx, Schopenhauer, Fichte, Nietzsche, naast Averroes en Avicenna. Deze diepe studie in de Islam-filosofie opende later de kans om in 1952-53 aan de Cornell - en Princeton University (U.S.A.) te doceren.

Meer dan een schets uit de levensloop van Salim konden wij in dit korte bestek niet geven.

Het einde is eerder gekomen dan verwacht werd. Op zijn 70ste verjaardag, 8 October j.l., heeft een groep van zijn leerlingen en aanhangers hem een bundel van zijn artikelen en redevoeringen aangeboden, genaamd Djedjak dan Langkah Hadji Agus Salim, (Uitg. Tintamas-Djambatan, 1954), zoals Hatta's vrienden gedaan hebben op diens 50ste verjaardag (Verspreide Geschriften, Uitg. v.d. Peet, 1952). De Indonesische maatschappij begint haar grote mannen beter te leren waarderen; deze bijdragen tot de bibliografie en documentatie, ter registratie van historische feiten van grote culturele waarde zijn daar-

[p. 667]

toe een belangrijke bijdrage. Doch de echo van het jubileum werd verstoord door het plotselinge overlijden van de jubilaris, dat de schok des te erger deed gevoelen.

Agus Salim behoorde tot één van de ‘telgen van het strijdend geslacht’. Hij is heengegaan. Hij volgt nu de weg, die zijn strijdmakkers in de laatste twee decennia eerder hebben bewandeld: Tjokroaminoto (1934), Dr. Soetomo (1938), M.H. Thamrin (1940), Dr. Tjipto Mangoenkoesoemo (1943), Hadji Mas Mansoer (1945), Tan Malakka (1949), Dr. Radjiman Wedyodiningrat (1952). Indonesië heeft in deze tegelijk wetenschappelijke en militante geest een groot man verloren. Is het niet een kenmerk van grote leiders dat theorie en praktijk bij hen één zijn?

Moge ik deze korte schets besluiten met de Islamietische spreuk: ‘Inna lillahi wa inna ilaihi ro'djiun!’ (Van God zijt gij, en tot God zult gij wederkeren.)

Amsterdam, 9 November 1954.