De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 634]

Kort bestek

De Fatale Week

Voor het congres, dat uitging van de Nederlandse universiteiten en hogescholen, tot onderwerp had ‘Vrijheid en Gebondenheid der Wetenschap’ en dat op 17 en 18 September j.l. in de Haagse Dierentuin is gehouden, zijn een zestal praeadviezen uitgebracht, die ook gedrukt en aan de deelnemers ter hand gesteld zijn. Een van de beste daarvan is dat van Mr G.E. Langemeijer, buitengewoon hoogleraar in Leiden en advocaat-generaal van de Hoge Raad.

Wij zouden er niets op weten aan te merken, ook al zouden wij willen. Op één punt na. Het betreft hier de passage op blz. 12, waarin de praeadviseur stelt, dat er een aantal leerstoelen zijn - hij noemt: ethiek, rechtsfilosofie, algemene staatsleer, wetenschap der politiek, sociale filosofie, wellicht ook het volkenrecht - waarop de overheid z.i. noch een nationaal-socialist noch een communist tot hoogleraar zou kunnen benoemen zonder ‘twijfel te wekken aan de overtuiging waarmede een regering die dat gedaan zou hebben of zou doen, opkwam of opkomt voor het hooghouden van de democratie in de betekenis die het Westen daaraan nu eenmaal hecht’.

Deze opvatting komt ons te bedenkelijker voor, naarmate men Langemeijer's overigens zo ruimdenkend betoog als geheel hoger stelt. Immers, wij horen het al in gedachte: ‘zelfs Langemeijer acht dat niet in strijd met de verdraagzaamheid’. Ons bezwaar heeft de volgende gronden:

1e. de lijst van ‘gevaarlijke’ vakken is rekbaar. Wie Langemeijer's standpunt aanvaardt, zal er onmiddellijk de geschiedenis aan toevoegen, alsmede die hele cyclus van wetenschappen, die ook op een bepaalde mens-, maatschappij- en wereldbeschouwing zowel gefundeerd als gericht zijn;

2e. het zal in de meeste gevallen moeilijk uit te maken zijn of een geleerde de gewraakte politiek al of niet aanhangt en helemaal niet, in welke mate en op welke wijze, c.q. met welke voorbehouden, hij dat doet. Het zal Langemeijer niet ontgaan zijn, dat er niet lang geleden aan de Amsterdamse Universiteit in een der door hem genoemde vakken iemand niet benoemd is, omdat men zei dat hij communist was. Zulke ‘vergissingen’ zouden niet de uitzondering, maar de regel worden;

3e. staat het geenszins vast wat de democratie is ‘in de betekenis die het Westen daaraan nu eenmaal hecht’ en nog minder of met die

[p. 635]

betekenis de ware democratie gediend is, waar het bij die belijdenis dan toch om heet te gaan;

4e. is niet alleen de lijst van vakken, de overtuiging der personen en de hoog te houden democratie onbepaalbaar, maar bovendien geeft men met deze concessie de reactie een wapen in handen, dat zij niet aarzelen zal te hanteren, zodra zij daartoe de macht heeft. Maandag zal zij - conform het praeadvies - communisten uit de Universiteit weren, Dinsdag - tegen het praeadvies in - socialisten, Woensdag: humanisten, Donderdag: gematigde conservatieven. Vrijdag zal de reactie aan de universiteiten troef zijn, Zaterdag zal er geen enkele vrijheid van wetenschap meer bestaan en Zondag - zullen wij allemaal naar de kerk moeten.

Neen, er is naar het ons wil voorkomen in dit opzicht maar één beginsel: het formaat van de betrokkene, gemeten naar kunnen, kennen en karakter. Als dat gewaarborgd is, is èn de vrijheid der wetenschap waarborgd èn die gebondenheid, die zij niet ontberen kan, de zelftucht van haar beoefenaar.

Lezen, Denken en Praten

Messiassen, profeten, leiders; men kan ook, in onderscheid van politici, zeggen: staatslieden - ze zijn uiteraard zeldzaam. Onze eeuw heeft er, voorzover wij zien, tot dusver acht gekend. Daaronder, wel niet toevallig, vier Aziaten, drie half-Aziaten en één Amerikaan. Geen ras-echte Europeaan meer.

Wij overdachten dat zo, toen wij dezer dagen de radio-berichten beluisterden en daaruit vernamen, dat Nehru - een der vier - zijn openbaar werk gedeeltelijk wil neerleggen. Hij was, sinds '47, premier, minister van buitenlandse zaken en voorzitter van het ‘Congres’ van India. Alleen de middelste functie zal hij, als wij het goed begrepen, blijven waarnemen.

Dat is niets bizonders op zichzelf - 14 November a.s. zal hij bij leven en welzijn zijn 75ste verjaardag vieren. Wat bizonder is, is de motivering. Hij wil tijd vrij houden - zo moet hij verklaard hebben - om boeken te lezen, om te denken, om met zijn vrienden te praten over belangrijke aangelegenheden des levens, allemaal zaken, waaraan hij nu niet toekomt.

Zie, een dergelijke verklaring kunnen wij ons moeilijk voorstellen van een Westers politicus. Het Westen kent die geest niet meer, die op het als wezenlijk-besefte gericht wil blijven en die men wijsheid noemen moet. De geest bij ons is ondergegaan in de jacht naar het effi-

[p. 636]

ciënte, die men ginds wel kent, maar waardoor men zich desondanks niet wil laten beheersen. Daar weet men nog, dat de gang der beschaving toch niet betekenen kan, dat men alleen van een jagers-volk tot een jaag-volk verwordt.

Het zijn uitlatingen als deze van Nehru, die ons hoop op de toekomst geven. Op een toekomst, waarin er één wereldbeschaving zal zijn, waarin het Oosten de westerse efficiency leren, zeker, maar niet verder gebruiken zal dan het haar nodig heeft om een menswaardig bestaan te leiden, en waarin het Westen de Oosterse rust zal leren, om er eveneens zoveel van te gebruiken als het behoeft om weer mens te zijn.

Die wereldbeschaving zal komen, als een conflict tussen Oost en West vermeden kan worden. Van het mensentype dat dan ontstaan zal, is Nehru, naar ons gevoel, een der eerste voorbeelden. Wij meenden dat al te weten, maar zien in zijn jongste besluit eenvoudig edoch treffend die mening eer bevestigd.

Streefjaar of kleefjaar?

In een de vorige maand verschenen nota van B. en W. van Amsterdam onthult wethouder Van den Bergh ons het een en ander over de woningnood in de hoofdstad en zijn verwachtingen omtrent het hoe en wanneer van een overwinning daarvan.

Of ‘onthult’ kan men eigenlijk niet zeggen, want we wisten al wel wat hij ons nu komt vertellen, namelijk dat het met het ‘streefjaar’ 1960 als eindpunt voor de woningnood zo'n vaart niet zal lopen.

Zo is er ondanks die nota voor ‘onthullingen’ nog wel plaats. Sensationeel zijn de onze overigens ook allerminst, want iedereen die wat rekenen geleerd heeft, kan het ‘geheim’ gemakkelijk zelf ontdekken.

Wat toch is de zaak? B. en W. schatten het woningtekort eind vorig jaar op 29.349. Uitgaande van een jaarlijks bouwvolume van ± 4000 woningen, hetgeen een inlopen van jaarlijks 1800 woningen op het tekort zou betekenen, komen zij tot de ongetwijfeld juiste conclusie, dat de woningzoekenden zich maar uit het hoofd moeten zetten, dat zij in 1960 van hun ellende af zullen zijn.

Men kan dat echter wel wat positiever doen ook. Als men het tekortcijfer deelt door het inloopcijfer immers komt men op ruim 16 jaar. Met andere woorden: zelfs volgens B. en W. zou het tekort niet vóór eind 1970 zijn ingehaald.

Men kan ook nog doorrekenen, als men de cijfers van het C.B.S. er bij haalt. Dit bureau schat namelijk het Amsterdams tekort belang-

[p. 637]

rijk hoger, namelijk op 37.349 en komt voor het inloopcijfer belangrijk lager. Rekent men daarbij dat het bouwcijfer in de nota met ± 4000 tamelijk hoog gesteld is, gezien het feit dat er in 1953 in elk geval maar 3246 woningen zijn gebouwd, die er in werkelijkheid zelfs maar 2943 waren, omdat er 303 duplexwoningen dubbel in geteld zijn, dan kan een kind becijferen dat het eind van het Amsterdamse woningtekort zeker niet in 1960, maar ook niet in 1970, eerder pas op 1975 is te stellen.

Zijnde 30 jaar na het beginjaar van de wederopbouw. Zou het maar niet beter zijn om voortaan inplaats van een ‘streefjaar’ 1960, 1970 of 1975, van een ‘kleefjaar’ 1945 te spreken, waar we ons maar moeizaam van verwijderen?

Tenzij - ja tenzij we ons eindelijk eens in ernst op de vrede gingen bezinnen. Hij zou de excessieve bewapening overbodig maken. Er zou genoeg geld vrij komen voor de woningbouw. En als het geld er eenmaal is, komen de mensen om die woningen te bouwen er ook wel. Dat is op zijn ergst een kwestie van scholing.

De enige echte moeilijkheid is - angst. Angst voor de Russen en angst voor een crisis. Maar de eersten zouden bij een - uiteraard algemene zij het niet eens algehele - ontwapening zich niet langer bedreigd kunnen gevoelen. En de tweede kan men evengoed of liever: oneindig beter op een afstand houden door een naarstige bouwbedrijvigheid dan door een overdreven wapennijverheid.

Als wij voor de vrede het ‘streefjaar’ 1960 zouden stellen, zouden wij het ‘kleefjaar’ 1945 voor de woningnood kunnen vergeten. Met alle onnodige narigheid daaraan verbonden.

‘Is de Paus een fascist?’

Men kan in deze door ons geciteerde vraag geen belediging lezen, om de eenvoudige reden dat het een vraag is die kardinaal Spellman bezigde als titel voor het boekje, dat hij in 1944 uitgaf. Zo'n boekje achtte hij voor de wereldopinie nodig. Dat was het dan ook wel.

Helaas heeft Spellmans verdediging niet méer aannemelijk gemaakt, dat de paus wel niet zelf in het zwarte hemd heeft gelopen, en dat hij zèlf wel géen brandbommen over de nederzettingen van de ethiopische ‘heidenen’ heeft uitgestrooid. Onaangetast blijven de feiten dat Pius XI, toen hij nog kardinaal van Milaan was, Mussolini's zwarthemden een ereplaats gaf bij godsdienstoefeningen in zijn kathedraal en dat hij later als paus, op 20 December 1926, verklaarde dat ‘Mussolini door de Voorzienigheid was gezonden’. De paus onder-

[p. 638]

steunde met zijn gezag de misdaden aan Ethiopië en het Spaanse volk begaan en verzette zich later alleen tegen Mussolini en Hitler, toen deze zich door resp. de lateraanse verdragen en het concordaat van 1933 niet in de hand lieten houden en toen de excessen van hun fascisme in het oog lopend werden.

En hoe behendig het roomse gezag zich ook in de verschillende landen moge moduleren naar wat het daar al aandurft, of wat daar nog net niet kan (in het ene land een mandement, in het andere niet), het blijft allemaal het roomse gezag. Dat is, een duidelijk politieke functie, door een topgroep van machtsdriftige individuen uitgeoefend ten behoeve van een conservatief stelsel. Wie de ogen éen keer goed geopend geweest zijn, kan het elke dag weer opnieuw aanschouwen. Deze dag, 9 October 1954, leest men in de krant:

a. dat de ex-nazi's zich in een open brief wendden tot McCarthy, waarin zij hem (hoe terecht!) vragen hen te willen beschouwen als ‘zijn geallieerden, zijn voorhoede in de strijd en zijn profeten’ en

b. dat de roomse bisschop Bernard H. Sheil van Chicago, die de leiding had van het kerkelijk jeugdwerk, door aartsbisschop Stritch van zijn post is ontheven, op grond van het feit, dat Sheil heftige critiek heeft uitgeoefend op de (roomse!) McCarthy.