De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 338]

Joh. Betzema
De tentoonstelling te Ketin

Zelden heeft een museum zulk een succes geboekt met haar collectie als het Zoölogisch Museum te Ketin met reconstructies van fossielen, tentoongesteld op een zeer groot terrein dat was herschapen in enkele natuurlijke toestanden variërend van honderdvijftigmillioen tot éénmillioen jaren geleden. De staat Ormandi werd waarachtig niet druk bezocht door buitenlanders, maar men kwam van heinde en verre om zich er in de oertijd te kunnen begeven. De Ormandiërs zelf, gemeenlijk slechte museumbezoekers, bezochten de expositie in groten getale; allereerst de hoofdstedelingen. Massa's van hen kwamen naar de eenvoudige havenstad, wel wat nijdig omdat geen van hun stadgenoten op het idee was gekomen iets dergelijks te organiseren. Ook rustte men niet alvorens men wist wie zulk een enorm object hadden gefinancierd, al lag het antwoord voor de hand: het waren de bezitters van de kolenmijnen in het Zuiden. Toen de directeur van het museum hun het hele plan had uitgestippeld en daarna om geld, om heel veel geld vroeg, begrepen deze doorgewinterde zakenlieden wel dat de oertijd in optima forma uitstekend geëxploiteerd kon worden. Zij bepaalden dat alleen uiterst deskundige professoren de aanwijzingen mochten geven en waren scheutig met kapitaal.

Enkele vierkante kilometers braakland langs de rivier werden omgewoeld, er werden smalle stromen in gegraven, men plantte kunstmatige oerbossen aan. Aan dit ‘decor’ werd enkele maanden achtereen gewerkt: het verschafte een aantal fabrieken orders waarvan de uitvoering weken lang in beslag nam. Men overwon de materiaal-problemen en verkreeg een geheel dat verrassend oer-natuurlijk aandeed en goed tegen weer en wind bestand was. Internationale publiciteit had men vanaf de dag der eerste spade. De inderhaast opgetrokken hal, waarin de reconstructies van de voorhistorische wezens werden vervaardigd, bleef evenwel hermetisch gesloten voor onbevoegden. In deze hal werd ook gewerkt aan een zo wetenschappelijk-realistisch mogelijk getekende en gekleurde film van drie kwartier speellengte, die brokstukken verbeeldde uit de geschiedenis van aarde en leven van het ontstaan tot het verschijnen van de mens. Deze zou zes maal per dag op vaste tijden worden vertoond en behoorde bij het museum-bezoek. Verdere attracties waren een verzameling gipsafgietsels van in aardlagen bewaard gebleven fossielindrukken, monsters van oertijdig

[p. 339]

gevormde steensoorten, overzichtelijke tabellen van geologische tijdperken en daarin voorkomende diersoorten, kaarten van veranderingen der continenten en zeeën in de loop der tijden, grote afbeeldingen van microscopisch kleine levensvormen: dit alles ondergebracht in een tientallen meters lange houten tentoonstellingsgang, die bochtig de voorzijde van het terrein afsloot.

Veertien dagen voor de opening begon men de reconstructies op hun plaatsen te brengen. De grootsten leverden heel wat moeilijkheden op; men vervoerde ze met platboomde vaartuigen over de gegraven stromen en was er negen dagen mee bezig. De laatste hand aan het imposante project werd gelegd precies acht minuten vóór de minister-president van Ormandi het lint verbrak en daarmee de expositie had geopend.

Toen begon de grote trek van de mens naar de grijze voortijd-aarde, een trek die verlenging op verlenging noodzakelijk maakte, die in binnen- en buitenland verbazing wekte, die de aandacht afleidde van een gespannen politieke sfeer, die in wezen het ontstellende feit aan het licht bracht, dat de mens zijn oorsprong wenste te kennen.

De mensen kochten kaartjes voor moderne verkeersmiddelen; zij begaven zich technisch snel en welbehoed naar Ketin; zij gingen door de straten en kochten aan het loket bij de toegangspoort opnieuw kaartjes, waartoe zij meestentijds portefeuilles voor de dag haalden en daarna met grote zorgvuldigheid wegborgen. Vervolgens leidde hun weg door de houten tentoonstellingsgang, waar zij zich verwonderden over zulk een merkwaardige aaneenschakeling van millennia, over zulk een typische hoeveelheid van levensverschijnselen in steen behouden en waar zij lang tuurden op de vergrote afbeeldingen van de eerste levende wezentjes. Dit paste evenwel nog in hun begrip van een tentoonstelling; het was de gebruikelijke opeenvolging van dode voorwerpen, uitgestald in een wezenlijk vreemde omgeving en, hoewel naast elkaar liggend, door tijden gescheiden. Men veroorloofde zich hier nog grappen, men hield zich hier nog kwasi-deftig, alsof men er op neerzag wat het leven had voortgebracht, men voelde zich ietwat teleurgesteld want de faam van de expositie had meer doen vermoeden; men bleef hier nog de moderne mens die vermaak en vertier zoekt.

Aan het eind van de hal waren de grote afbeeldingen van de eerste levende organismen en hingen de zeer tot de verbeelding sprekende overzichten van opeenvolgende geologische, zoölogische en klimatologische perioden. Hier gekomen werden de mensen stiller, er drong iets tot hen door van de kortstondigheid, zelfs van het betrekkelijk

[p. 340]

onbetekenende van het eigen leven. Zij werden geconfronteerd met de wetenschappelijke conclusie van de minuut van menselijk leven in een millioenen jaren omvattende aardse historie; hier begonnen de begrippen politiek, zakelijk, gezins- en persoonlijk belang reeds te wankelen op hun aardsecondelijke basis. Verscheidenen bleven minutenlang kijken naar de tabellen en gaven zich moeite door te dringen tot hetgeen met vijfentwintighonderdmillioen jaren geleden - eerste sporen van leven - werd bedoeld. Daarvoor moest men terug, voorbij de Middeleeuwen, die op de school ver weg leken en nu zo ontstellend dichtbij waren - als vanmorgen vroeg -, voorbij Egypte en China, voorbij - ach voorbij de oermens, voorbij - voorbij het reeds onvoorstelbare. Nee; een enkeling schudde daar het hoofd en concludeerde dat het leven een andere zin moest hebben dan een kleintijdelijk-menselijk, zelfs staatkundig, politiek belang, waarvoor men over 't algemeen streed. Ook fantastische gedachten kwamen er op, als: zou de mens eveneens uitsterven als de diersoorten op de tabel? Zou de mens het tegen nieuwe wezens, over millioenen jaren voortgekomen, moeten afleggen? Ach, op die plaats van confrontatie met de waarachtige tijd, wankelden zekerheden en overtuigingen en doelstellingen. Men stond er voor het eencellige, voor het protoplasmatische en voelde de verwantschap ermee, die familie-, nationaliteits-, nu-verbanden teniet deed. Ten slotte wendde men zich af, enigszins verbaasd opmerkende dat men welhaast precies zo had gehandeld als degeen waarnaast men stond; maar wanneer men elkaar aankeek, was het met vreemde, peinzende blik en voelde men toch iets van gemeenschap, alsof men met de eigenlijke mens had te doen, die slechts toevallig nog wat tijdovereenkomstige kledij droeg doch zich verder niet meer onderscheidde van de naaste.

Dan liep men verder, een laatste bocht om, die eindigde in een trechter; door een smalle opening traden de mensen een voor een naar buiten, net of het heden zichzelf moeizaam, lichaam na lichaam, prijsgaf. En dit buiten wàs een buiten, was een buiten-de-tijd, een buiten-de-maatschappij, een buiten de meet- en weegwijzen van het huidige, een weergaloos buiten-menselijk.

De mensen liepen honderdvijftigmillioen jaren geleden, toen zij er nog niet waren. Zij gedroegen zich schuw, zij liepen langzaam en voorzichtig het smalle oerbospad binnen, waar het donker was en waar men omringd werd door wirwar van groei; zij keken schichtig rond, vrouwen grepen de handen van mannen; zij spraken niet. Zij kwamen op een open plaats, waar het drabbig was, waar goor water stroomde,

[p. 341]

waar aan de oever eenzaam een Diplodocus stond, zesentwintig meter lang, met bol, gerimpeld lijf, zuilen van poten, een staart als van een reuzenslang, een nek die dik begon en mager eindigde in een hagedisachtig kopje, zo'n klein kopje dat meters ver door de lucht bewogen kon worden en over het stroompje zou kunnen reiken en zou kunnen raken aan het gelaat van de mens, snuivend en snorkend. De mens stond daar bedremmeld en niet rustig.

Men kwam even verder bij de Stegosaurus, bijna vier meter hoog, met beenkantelen op rug, staart en kop, een gevaarte met een hondekop en grove huidplooien bovenaan de hoge achterpoten, een zwaar, monsterlijk dier dat aan een medebestaan met de mens niet meer was toegekomen en zich nu ook had afgewend.

Men ging verder door het afgrijselijk verlaten landschap en naderde omzichtig een groep van drie Triceratopsen, haast acht meter lang en drie meter hoog, met gruwelijk geplooide lichamen, een enorme beenplaat boven de kop, daaronder twee hoorns van een meter lengte en op de neus een derde hoornstomp; twee stonden met gebogen koppen in aanvalshouding tegenover elkaar, de derde scheen te luisteren, onraad te bespeuren. De mensen liepen hier bijna zonder uitzondering op de tenen om niet opgemerkt te worden. Zeer weinigen waagden zich dicht bij het drietal. De aarde had een ander aanzien gekregen, zij had de mens met zijn beslommeringen, met zijn ruilmiddelen, cultures en culturen afgeschud, de mens bestond niet meer en een oertijdige macht had het alleenrecht.

De mensen liepen door de millioenen jaren, langs het Uintatherium met zijn neushoornachtige lijf, met zes hoorns op de kop en twee scherpe slagtanden, aan het reuzenhert voorbij met zijn ontzettende gewei; en hoe verder men kwam des te scherper drong het besef dat de mens ontbrak zich op. Men ontmoette vreemdsoortige beesten van vaak gigantische afmetingen, men liep in een onherkenbaar landschap, geruststellend vergelijkingsmateriaal uit eigen tijd ontbrak, men voelde zich tegelijkertijd opgeslorpt en uitgestoten door de eens zo vertrouwde aarde, die hier de mens nog niet duldde, die nog genoeg had aan haar grillige vormen met buitennissige maten en minuscule hersenomvang, aan haar dodelijk-onbeheerste groeispel gedurende millennia. Men liep hier enkele kilometers en raakte er niet vertrouwd.

De mens verteerde er van verlangen naar de mens. Bezoekers vertelden dat zij tenslotte ernaar hadden gehunkerd snel uit deze oertijd weg te komen en het verschijnen van de mens te mogen beleven; hun gedachten waren geconcentreerd geweest op één zin, die steeds werd

[p. 342]

herhaald: ‘waar en wanneer komt in godsnaam de mens - waar en wanneer komt in godsnaam de mens....’ Er zijn uitspraken opgevangen als: ‘Ik wil er uit!’, ‘Ik heb er genoeg van’ en ‘Ik kan het niet meer verdragen....’.

En de laatste tientallen meters voor men de filmhal bereikte, waren het emotioneelste.

Daar was men reeds gevorderd tot éénmillioen jaren geleden. De sabeltijger grauwde de haastig langslopenden tegen, met wijdopengesperde bek waaruit de vlijmscherpe slagtanden staken. En plotseling stond men voor de Neanderthaler, men stond er recht tegenover en keek hem aan; men zag de plompe gestalte met de zwaar behaarde ledematen, borst en onderbuik en de grijpknuisten over de hoofd: men keek in een voormenselijk gelaat. Zonder uitzondering bekenden de bezoekers later dat dit het aangrijpendste ogenblik was van de belevenis. Daar was dan de mens, de verlossing uit woestenij, de mogelijkheid tot nadenken, de bakermens van de gevoelens, van de tederheid. Zeker, een halfmens met een grimmig, afschrikwekkend uiterlijk, met een brede, platte neus, met dikke lippen, met een stompzinnig laag voorhoofd en woeste haren, maar daar stond men oog in oog met zijn barre begin, met een vorm waarin men zichzelf had kunnen proberen. Er waren vrouwen die de ogen moesten neerslaan voor deze Neanderthalman, omdat hij hen met zijn lichaam overtuigde van zijn bezitnemende macht. Er waren mannen die iets voelden van de angsten waarmee deze halfmens die voor hen stond nog was vervuld - hij had de mensontbering nog kort achter zich en de aarde duldde hem ternauwernood. Maar deze mogelijkheid van een begin was het, die allen, zonder uitzondering, aangreep. ‘Hiermee hebben wij het geprobeerd, met dit lichaam, met deze vuisten des doods en der streling, met dit deel onder een platte schedel geborgen hersenen, met deze nog nimmer gekuste mond.’

Men moest nu nog iets drinken in het restaurant en de begintijd van de film afwachten. Men ging de film nog zien, die knap getekend was en een goede indruk gaf van de ontwikkelingsstadia. Maar men ging heen met het onuitwisbare beeld van de Neanderthaler.

En zo deze expositie te Ketin één weergaloze winst afwierp, dan was het deze: dat de mens zijn mogelijkheid besefte, zijn nog altijd aanwezige mogelijkheid om deze halfdierblik in een zachte, bewuste oogopslag des geestes te doen overgaan, om deze behaarde, grove grijpknuist in het teerst tastende orgaan der millioenen jaren te doen culmineren.

(Een van de ‘Ormandische novellen’)