De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 318]

Ex libris

Mr J.M. van Bemmelen, Universiteit en Strafrecht. Rede ter herdenking van de 379ste verjaardag der Rijksuniversiteit te Leiden op 8 Februari 1954. Den Haag, 1954, 47 blz.

Voor een tijdschrift als dit dat het moderne humanisme in zijn ontwikkeling probeert te volgen niet alleen, maar daarin voor te gaan, dient deze rectorale rede te worden gevist uit de stroom van academische oraties, waaraan telkenjare elke universitaire feestdag plichtsgetrouw de zijne pleegt toe te voegen.

Immers Van B. toont hierin aan, welk een belangrijke rol hoogleraren van zijn Universiteit bij de ideologische fundering van dat humanisme hebben gespeeld, nog in de 16e eeuw zelfs, toen een commissie van vijf hunner het Hof van Holland adviseerde over de bewijskracht van de waterproef, een kwestie, acuut geworden door een aanklacht van tovenarij. Niet alleen dat zij aan genoemde proef elke bewijskracht ontzegden - het blijven drijven, dat destijds nog algemeen als hekserij gold was, meenden zij, geheel uit natuurlijke oorzaken te verklaren -, maar zij gaven bovendien te verstaan, het in het algemeen onwaarschijnlijk te achten, dat God de Duivel - wiens bestaan op zichzelf zij overigens niet ontkenden - een zo grote macht over mensen zou kunnen verlenen als aan de heksen-hypothese ten grondslag lag. Het is mede aan dit advies, en in het algemeen aan het feit dat van hekserij beschuldigden hier te lande op ook in andere strafzaken gebruikelijke wijze berecht werden, dat heksenverbrandingen hier enkele eeuwen eerder ophouden dan elders.

Zonder weerstand is deze redelijke opvatting niet gebleven, gelijk o.a. Ds Balthasar Bekker, die niet méér beweerde dan deze commissie, nog honderd jaar later ondervinden zou. Het is deze weerstand van rechtzinnige zijde, die Van B. tot zijn stelling bracht: ‘De vooruitgang in het strafrecht en de misdaadbestrijding heeft meer dan een eeuw stil gelegen, omdat in de Nederlanden de Calvinisten, die aan heksen en duivel geloofden, het gewonnen hebben van de Remonstranten’ (blz. 11).

Ons ontbreekt de ruimte om de rede verder op de voet te volgen. We vermelden daarom nog slechts, dat weer een honderd jaar later Frans Hemsterhuis uit dat humanistisch standpunt reeds de uiterste consekwentie trok, toen hij zei ‘dat de man die het woord ‘straf’ heeft uitgevonden, gek is geweest, omdat een willekeurig individu slechts de bevoegdheid en het recht heeft, zichzelf te straffen.... bij gebrek aan die onfeilbare intuïtie die voorbehouden is aan de Almacht Gods’ (blz. 34).

De secularisering - en dat is tegelijk de humanisering - van het strafrecht is, als op andere gebieden, sinds de dagen van Hemsterhuis voortgegaan. Diens op Spinoza geïnspireerde consekwentie heeft geen maatschappij tot dusver aanvaard. Het is zelfs onwaarschijnlijk dat ooit een maatschappij dat zal kunnen, maar zeker is wel, dat gelijk op met die secularisering een relativering van de begrippen die aan het opleggen van straf ten grondslag liggen, heeft plaatsgevonden. ‘Zeker is’ - om het met de woorden van de redenaar te zeggen - ‘dat in de loop der laatste eeuwen gebleken is, dat wij steeds groter wordende groepen (kinderen, jeugdigen, psychopathen

[p. 319]

en andere geesteszieken en zij die voor het eerst een strafbaar feit begaan) via maatregelen en voorwaardelijke veroordeling aan het eigenlijke strafleed geheel of gedeeltelijk onttrekken, omdat wij inzien dat zij tot hun verkeerde daden gebracht werden door oorzaken waaraan zij niets konden doen’ (blz. 41).

Deze opvatting is uiteindelijk vrucht van dezelfde boom als de verdraagzaamheid in het algemeen: niet de ketter maar de ketterij, of bijv. niet de kapitalist, maar het kapitalisme wordt nog gehaat. Zo poogt óók deze, of veeleer juist deze humanistische visie op het strafrecht niet de misdadiger te verfoeien en uit te roeien, maar de misdaad.

J.R.

James Stewart Martin, ‘All honorable men’, Little, Brown and Cy., Boston, 1950.

De Amerikaanse schrijver van dit boek was reeds vóór de oorlog begonnen met de studie van de funeste werking van de internationale kartels op de wereld-economie. Tijdens de oorlog werd hij belast met een onderzoek naar de I.G. Farben-industrie en leerde hij steeds duidelijker het verband zien tussen de kartelvorming en de Duitse agressieve politiek.

Na het einde van de oorlog kreeg hij de gelegenheid, als hoofd van de Decartelization Branch van het Amerikaanse militaire bestuur in Duitsland, zijn denkbeelden in toepassing te brengen. Of beter gezegd, hij kreeg die gelegenheid niet. Zijn boek bevat een uiterst betrouwbaar aandoend verslag van de volledige mislukking van de geallieerde dekartelisatie-politiek.

Het eerste gedeelte van het boek is vooral gewijd aan het belangrijke ontdekkingswerk van de schrijver en zijn medewerkers, in de eerste maanden van hun werkzaamheid in Europa, op het gebied van de parasitaire groei van het Duitse kartelwezen vóór de oorlog. Martin legt de nauwe samenwerking tussen industriëlen en Nazi's bloot en toont hoe het kartelwezen leidde tot een economische structuur van Duitsland, die een agressieve politiek vrijwel onvermijdelijk maakte. Minstens even belangrijk zijn hun vondsten ten aanzien van de talrijke vertakkingen van de Duitse belangen in het buitenland - ook in ons land. Gewoonlijk via de neutrale landen - in het bijzonder Zwitserland - bleven deze verbindingen ook tijdens de oorlog hun werk doen, hetgeen de geallieerde oorlogvoering sterk belemmerde. Dit gedeelte bevat een indrukwekkend aantal namen van bekende persoonlijkheden - ook enkele Nederlandse - die met de Duitse magnaten nauw hebben samengewerkt. Niet onbelangrijk is misschien voor een goed begrip van de huidige ontwikkelingen, dat in dit verband enige malen de namen John Foster Dulles en Allen W. Dulles opduiken.

Het tweede gedeelte van het boek bevat een analyse van de economische krachten binnen de Verenigde Staten, die het de schrijver onmogelijk maakten zijn taak naar behoren te volbrengen.

Het boek is uiterst leerzame lectuur. Men zou het in ieders handen wensen. Is het maar toeval, dat het boek in ons land practisch niet te krijgen is? Bij rondvraag in de Nederlandse bibliotheken bleek het nergens aanwezig te zijn. Evenmin zag de boekhandel kans het voor mij te krijgen. Het heette uitverkocht te zijn. Toevallig kwam ik te weten, dat een exemplaar zich in particulier bezit bevond, en kon ik dit lenen.

[p. 320]

Het verschijnsel van de belangrijke, doodgezwegen boeken wordt in onze Westerse samenleving te opvallend om er achteloos aan voorbij te gaan. En inderdaad, waarom zouden de krachten, die de dekartelisatie in Duitsland hebben verhinderd, niet sterk genoeg zijn om ook verspreiding op grote schaal van boeken als deze, die een scherpe aanval op dezelfde krachten inhouden, te verhinderen?

En toch is de schrijver beslist geen communist, en ook geen near-communist, noch iemand die met socialistische ideeën sympathiseert. Hij gelooft hartstochtelijk in ‘free enterprise’. En hij meent, dat de ontwikkeling, ook in Amerika, in de richting van steeds groter trust- en monopolievorming het uiterst bedenkelijk gevaar schept, dat de Verenigde Staten dezelfde kant zullen opgaan als Duitsland tussen de twee oorlogen. En dat niet, omdat de Amerikaanse zakenlieden misdadig van aanleg zijn. Want de zakenlieden, die zich op deze weg van steeds toenemende machtsvorming begeven, zijn zich van geen kwaad bewust. Zij kunnen niet anders. Het zijn ‘honorable men’.

W.F.W.

Dr O. Noordenbos, Plan en Gericht. Augustinus. In de serie: Gastmaal der Eeuwen. Taferelen uit de Cultuurgeschiedenis van Europa. Arnhem, Van Loghum Slaterus 1952.

‘Met een haast physieke druk heeft, gedurende een duizend jaren, de invloed van Aurelius Augustinus op de geest van Europa gewogen’ zo zegt Dr Noordenbos op de laatste bladzijde van de ruim 50, die zijn werkje over de grote kerkvader telt. Een boek over Augustinus heeft geen excuus nodig. Men zou zich eerder moeten verontschuldigen dat het zo'n dun boekje geworden is. Het is waarlijk een tour de force geweest om binnen dit kleine bestek het leven en de betekenis van Augustinus zo volledig te behandelen: zijn leven en bekering beschreven in de Confessiones; de civitate Dei, de leer van staat en maatschappij, de eerste geschiedfilosofie tevens; en de leer over de sacramenten en de genade naar aanleiding van de geschriften tegen de Donatisten en Pelagianen. Bovendien wordt de achtergrond van dit alles geschetst: het geestelijk klimaat van het laat-Romeinse Rijk en de vierde eeuw waarin het Christendom van catacomben-godsdienst tot staatskerk uitgroeide of zo men wil verwerd. Ik heb grote bewondering voor het moeiteloos meesterschap waarmee dit alles zonder opdringerigheid of duistere beknoptheid wordt aangeroerd.

Dr Noordenbos gelooft niet in het christendom als geopenbaarde godsdienst, maar hij acht de betekenis ervan niet te onderschatten in de cultuur van Europa. Daarom heeft hij deze korte biografie geschreven, minder uit sympathie voor de figuur van Augustinus, die hij nochtans bewondert om zijn veelzijdigheid en de diepte van zijn gedachten. Het boekje heeft een bezonken, soms zelfs wat weemoedige stijl, die zeer wel harmoniëert met de ondergangsstemming van de tijd die beschreven wordt.

H. JANSEN.