De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 117]

Jan Romein
Het verhoor van Henry

Naar aanleiding van het verweer van dr L. de Jong.

Geen verweer op verweer. Wat ik, wat De Jong schreef, kan iedereen lezen die er belang in stelt. Omtrent de oude zaak wil ik slechts twee misverstanden uit de weg ruimen. Het eerste betreft de titel. Niet De Jong heb ik ‘misbruik van wetenschap’ verweten, maar de pers. Het tweede aangaande het slot. Ik schreef niet: aan die wetenschap zit, maar: er komt een luchtje aan, terwijl De Jong het gelezen heeft, alsof het eerste er stond. Dat ik enige blaam op hem geworpen zou hebben, anders dan die van een zekere beperktheid, welke ik nader trachtte te analyseren als ‘deskundigheid’, kan ik dan ook niet inzien.

Geen oude, wel een nieuwe zaak, ter verduidelijking van mijn bedoeling, een voorbeeld dat losstaat van de kwestieuze materie, maar er niettemin licht op werpt. Een episode uit de beruchte Dreyfusaffaire.

Op 30 Augustus 1898 ontbood Cavaignac, de Minister van Oorlog, Kolonel Henry om hem aan de tand te voelen over een der bewijsstukken tegen Dreyfus, hetzelfde dat hij kort te voren in de Kamer bekend had gemaakt en door alle burgemeesters in het land had laten aanplakken, maar waaromtrent hij inmiddels, door het aan kapitein Cuignet opgedragen onderzoek, tot de overtuiging gekomen was, dat het een falsum moest zijn, door Henry vervaardigd.

Van dat verhoor nu, waarbij ook de generaals Boisdeffre, Gonse en Roget tegenwoordig waren, hebben we een door de laatste opgesteld protocol. Het is o.a., in het Duits vertaald, te lezen bij Wilhelm Herzog, Der Kampf einer Republik, Zürich z.j. [1932] blz. 753-56. Dat het vier dagen later is opgeschreven, blijkt uit Joseph Reinach, Histoire de l'affaire Dreyfus, deel IV, Parijs 1904, blz. 184, noot 3. Dat is enerzijds van belang, omdat nu de handtekening van de ondervraagde eraan ontbreekt, die inmiddels zelfmoord gepleegd had; andererzijds weer zonder belang, omdat Henry, in zijn positie, toch alles ondertekend zou hebben, wat zijn superieuren hem voorlegden en bovendien omdat Roget zijn verslag had opgesteld uit door hemzelf gemaakte stenografische aantekeningen. In elk geval is het een authentiek, contemporain, ambtelijk stuk. Voor de deskundige om van te watertanden.

[p. 118]

Mijn vraag aan De Jong is nu deze. Beschouwt gij dit stuk als een weergave van de waarheid en niets dan de waarheid? Beantwoordt hij mijn vraag met ‘ja’, dan noem ik hem een naïeve deskundige zonder menselijk begrip. Beantwoordt hij hem daarentegen met ‘neen’, dan vraag ik opnieuw: maar als U dat dan in dit geval toegeeft, waarom hebt U dan in Uw proefschrift en tijdens Uw verdediging uw documenten, na critisch onderzoek van hun formele echtheid, als evenzovele ontdekkingen van de waarheid en niets dan de waarheid beschouwd?

Hier is, dunkt mij, weinig op te zeggen, op voorwaarde dat ik nog waarschijnlijk maak - en verder brengen we het in de geschiedenis zelden, gelijk Voltaire al wist -, dat het onderhavige protocol waarschijnlijk de waarheid niet bevat.

Wat toch is het geval? Het protocol wekt de indruk dat de sprekende minister en de zwijgende generaals de schranderste, trouwhartigste en eerlijkste lieden ter wereld zijn, en eveneens of er ter wereld nooit groter en dommer schurk bestaan heeft dan kolonel Henry. Nu is het laatste misschien waar - al heeft hij zich dan eerlijk de volgende dag in de gevangenis met het hem gelaten scheermes de keel afgesneden. Maar het eerste is zeker niet waar. Roget wil ik daarlaten. Die speelt geen opvallende rol in de hele zaak, al hield hij dan ook nadien Dreyfus' schuld vol en al wordt toch ook hij in Juni '99, als Waldeck-Rousseau premier is geworden en daarmee, laat ons zeggen een half-democratisch regiem begint, overgeplaatst. Maar de anderen? Cavaignac ontglipt ons een beetje. Aan de ene kant sneed hij met de bekentenis van Henry in eigen vlees, aan de andere kant vermeed hij, de halve waarheid gevonden hebbende, de hele te zoeken, vermoedelijk omdat de ijdele man hoopte nog eens op het Elysée te komen. Een feit is in elk geval, dat hij, een week later, na de vlucht van Esterhazy, die ook in het complot was, moest aftreden.

De beide anderen zaten nu tot hun mond in de modder. Hier hun doopceel te lichten zou te veel ruimte vergen. Volstaan wij daarom met de gevolgen te laten zien, die de ontmaskering van Henry voor hen had: zulke bommen willen wel eens meer verkeerd barsten. Boisdeffre nam onmiddellijk ontslag, terwijl Gonse, die blijkbaar van de drie de dikste huid had, het politieke poker verder speelde, bij het tweede proces tegen Dreyfus, een jaar later, weer even koppig diens schuld volhield en blikte noch bloosde, toen Painlevé tegen zijn getuigenis protesteerde met de woorden: ‘Die opmerking is een verzinsel! Die bewering is monsterachtig! Dit is precies het tegendeel van de waarheid! Gonse, die dik bevriend geweest was zowel met

[p. 119]

Esterhazy als met Henry, tot hij hen die middag, waarvan wij vertelden, in de steek liet.

.... Neen: dat laatste kan ik niet verantwoorden. Ik kan het alleen ‘bewijzen’ met het officiële document. Dat is juist mijn stelling. Het kan daar op die middag in het ministerie van oorlog namelijk heel anders zijn toegegaan; het zal er zelfs, als ik nog enige mensenkennis heb, heel anders zijn toegegaan. Het is welhaast ondenkbaar dat Henry niet zijn drie gesprekgenoten, waarvan er op zijn minst twee in het complot en die bovendien alle drie zijn superieuren waren, òf gesmeekt heeft hem, als tot dusver, de hand boven het hoofd te blijven houden, òfwel, hen aanvallend, hen gedreigd heeft, hen mee te slepen in zijn val. Of nog iets anders. Dat weet niemand. Het aantal menselijke reacties is beperkt, maar niet zó beperkt dat men er redelijkerwijs naar kan gissen, als men geen ander document voor zich heeft dan een officieel protocol. Verder dan te constateren, dat het verhoor om 2.30 uur begonnen en tegen 3.30 uur moet afgelopen zijn (Reinach, a.w. blz.. 191, noot 1), kan men strikt genomen niet gaan. Conclusie: there are more things in history than are dreamt of in your documents.

En die ‘meer dingen’ behoeven niet steeds bewezen te zijn om waar bevonden te worden, tenzij voor hyperkritiek of wanbegrip. Wanneer men, om ook hiervan één voorbeeld te noemen, in een onlangs verschenen dissertatie (W. Kloosterboer, Onvrije arbeid na de afschaffing van de Slavernij, blz 21), in een passage die de toestand aan het begin der vorige eeuw in Zuid-Afrika weergeeft; leest: ‘Er waren ook wel bepalingen gemaakt, die de inheemsen beschermen moesten, maar in de practijk kwam daar niet veel van terecht. Alle soorten ambtenaren waren nl. volkomen op de hand van de blanken’, dan wordt het geconstateerde feit, althans ter plaatse, niet ‘bewezen’; er is echter een context van soortgelijke situaties, zó sprekend, dat geen zinnig mens aan de waarheid zal twijfelen van wat hier formeel toch slechts een bewering is.

Ik hoop, dat mijn theoretische bedenking tegen De Jongs methode uit deze voorbeelden duidelijker gebleken is dan uit mijn eerste, op dit punt misschien al te beknopte uiteenzetting. Daar ging het vooral om het ‘misbruik van wetenschap’, hier om de methode die daar mede aanleiding toe kon geven. Ik hoop ook De Jong nu overtuigd te hebben. Mocht het onverhoopt niet zo wezen, dan zal ik mijnerzijds de operatie niet verder voortzetten, indachtig aan het medisch devies; ‘doctor, if you can't help, don't hurt’.