De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 542]

Ex libris

Francis L.K. Hsu, Religion, Science and Human Crises. A study of China in transition and its implications for the West, Intern. Libr. of Sociology and social reconstr., Routledge & Kegan Paul Ltd., London, 1952, 14 s.

De grondgedachte van het werk van Hsu ligt op ethnologisch gebied. Hij bestrijdt, aan de hand van zijn ervaringen tijdens een cholera-epidemie in een Chinese stad, de nogal verbreide opvatting, dat de magie voor de volken, die haar toepassen, een bijzondere gevoelsinhoud zou bezitten, die als zodanig te onderscheiden zou zijn van de toepassing van de methoden der moderne wetenschap - in casu der moderne geneeskunde.

Het deelnemen aan gebeds-samenkomsten bleek in de gedachtengang van de bewoners van West Town' op één vlak te liggen met het gaan halen van een injectie. Het onderscheid tussen magie en wetenschap bestaat enkel voor de buitenstaander, niet voor degeen, die deelneemt aan de magische practijken. De moderne wetenschap wordt in de ‘primitieve’ samenleving eenvoudig ingepast in het algemeen levenspatroon, waar ook de magie deel van uitmaakt. Daarentegen dient de magie, om in een samenleving als de Amerikaanse, waar wetenschap in hoog aanzien is, geaccepteerd te worden, in een wetenschappelijk kleed gehuld te worden.

Zwak is het slothoofdstuk ‘Whither mankind’, waarin de schrijver tracht aan zijn concrete vondsten enkele algemene beschouwingen te verbinden. Ondanks een aantal belangwekkende en intelligente opmerkingen, die ook in dit hoofdstuk niet ontbreken, schijnt het mij toe, dat de schrijver hier het spoor van zijn eigen gedachtengang bijster is geraakt. De schrijver had in het voorgaande Malinowski's stelling bestreden, dat magie optreedt waar wetenschap te kort schiet. Magie is in zijn gedachtengang een volkomen normale toepassing van de kennis, waarover de betreffende gemeenschap beschikt. Men zou dus kunnen zeggen, dat magie de wetenschap van gisteren is. Schrijver geeft blijk dit te beseffen door op blz. 123 magie en verouderde wetenschap op één lijn te stellen. Hier lijkt mij een uiterst belangrijke gedachte verscholen te liggen: veel van wat wij vandaag wetenschap noemen, zal overmorgen magie genoemd worden.

Maar de schrijver schrikt terug voor deze consequentie. In dit hoofdstuk stelt hij plotseling, dat een belangrijk deel van de mensheid in tijden van nood in de bolwerken van het verleden pleegt te vluchten. Een van de voorbeelden hiervan is wat de schrijver noemt de ‘religieuze regressie’. Hiermee laat hij een van de fundamenten van zijn beschouwing los: immers, hier zou men uit kunnen afleiden, dat er dus aan de magische practijken tòch een speciale gevoelswaarde toekomt, en dat de voor ‘West Town’ beschreven reacties niet ‘normaal’ zijn, maar uiting van een door de cholera-epidemie ontstane psychose van ‘regressieve’ aard.

Al kan worden toegegeven dat de vluchthouding als sociologisch crisisverschijnsel op zichzelf niet onbelangrijk is, toch geloof ik, dat de schrijver in zijn uitvoerige analyse het karakter van de magie, als een nuchtere toepassing van het aanwezig niveau van feitenkennis, dichter heeft benaderd dan in deze paar losse opmerkingen over religieuze regressie.

[p. 543]

Blijkbaar had hij deze regressie nodig als argument voor zijn slotconclusie, dat godsdienst - die in de opvattingen van de schrijver nauw met magie verbonden is - nooit geheel zal verdwijnen. Voor mij ligt echter niet hier de voornaamste waarde van zijn slothoofdstuk, maar in de erkenning, dat deze vlucht in de religie de mensheid niet zal helpen haar problemen op te lossen, maar dat de mensheid hiervoor slechts heil kan verwachten van de vooruitgang der wetenschap.

Immers, het wezen van deze vooruitgang is juist, dat de mensheid blijft zoeken naar steeds adaequatere middelen om haar doeleinden te bereiken, waarbij zij de ene na de andere verouderde werkwijze als ‘magie’ terzijde kan stellen.

W.F.W.

K.H. Kroon, Stenen voor Stenen? Gesprek over kerk en humanisme. Baarn, Het Wereldvenster, 1953.

Ds Kroon zet aan een verre vriend in een viertal brieven uiteen, wat er in ons land aan de hand is geweest in parlement en pers inzake het verzoek van het Humanistisch Verbond om een aandeel in de geestelijke verzorging van gevangenen en militairen. Ds Kroon meent, dat er geen reden is om dit verzoek niet in te willigen, maar hij zegt in verband hiermee nog een en ander, waarom dit boekje van belang is. In de eerste plaats, omdat hij zich als N.H. predikant een Westers humanist wenst te noemen, al is hij dan geen humanist in de zin van het Humanistisch Verbond. Hij meent, dat hij zich dáárom humanist kan noemen, omdat hij het opneemt voor de mens en gelooft aan een ‘vreemde, onmachtig stille en kleine God’, die in de mens behagen heeft; hij houdt zich aan het ‘humanisme’ van de Bijbel en keert zich deswegen tegen de God, die gericht houdt over de mens door middel van stormrampen bijv.; ook de God, die de samenvatting en de top is van alles wat in de natuur en de geschiedenis voorvalt, is hem vreemd. Hij critiseert de opvatting van een God als een sta-in-de-weg voor het mondig worden van de mens. Hij aanvaardt - met Dietrich Bonhoeffer, de Duitse theoloog en verzetsman die door de Nazi's vermoord is, met aanhalingen uit diens ‘Widerstand und Ergebung’ - een wereld, alsof er geen God ware. God als arbeidshypothese, als deus ex machina heeft hier afgedaan. Noch in de wetenschap, noch in de politiek, noch in de moraal heeft deze hypothese enige zin. Dit is geen nieuws voor wie al eerder begrepen hebben, dat ‘principia praeter necessitatem non sunt multiplicanda’. Maar het is wel nieuw, dat dit nu van ‘gelovige’ kant gezegd wordt. Men begrijpt dan ook, dat ds Kroon dat, wat doorgaans van kerkelijke zijde tegen het humanisme wordt ingebracht, vaak even stenig vindt als wat humanisten in de gebruikelijke zin van het woord aanbieden. Aan vele christenen zal dit alles ergernis geven, maar Kroon zal zeggen, dat hij dan in het goede gezelschap is van wie ook eens ergernis gaf aan de schriftgeleerden.

O.N.

Dr K.F. Proost, Tussen twee werelden - Philo Judaeus. Gastmaal der Eeuwen, Van Loghum Slaterus - Arnhem 1952.

Het is geen eenvoudige opgave om in een vijftigtal pagina's de figuur en betekenis te beschrijven van iemand als Philo Judaeus, over wiens leven en persoonlijkheid, zoals van zoveel antieke auteurs, wij bizonder slecht zijn ingelicht. Dr Proost is er dan ook slechts ten dele in geslaagd deze opgave te vervullen. De bedoeling is

[p. 544]

goed om Philo in zijn tijd te encadreren, maar dan verwachten wij toch iets meer dan de gemeenplaatsrijke schets van het Hellenisme en Alexandrië, die ons hier geboden wordt. De schrijver moge geen oud-historicus zijn; het ware dan des te zinvoller geweest, als hij voor zijn historisch relaas modernere werken had geraadpleegd dan zijn tekst en literatuurlijstje doen vermoeden. (Hierin wordt b.v. de eminente en zeer bevattelijk schrijvende moderne Philo-kenner Goodenough niet genoemd.) Ook 'schrijvers interpretatie van de historische gebeurtenissen waar Philo zelf direct bij betrokken was, is op zijn minst onnauwkeurig. De stelling dat ‘de Alexandrijnse Joden overigens weinig politieke aspiraties hadden en Joden waren van wege hun godsdienst, niet om hun nationaliteit’ en dat ‘de Joden in de Diaspora burgers waren van het land waar zij woonden’, is in zijn algemeenheid bewijsbaar onjuist. Dr Proost gebruikt trouwens zelf de termen ‘geloofsgenoten’ en ‘volksgenoten’ door elkaar. En zo is er meer aan te merken in dit deel.

Het meer ‘theologische’ deel, de uiteenzetting van Philo's werk en bedoelingen, hetgeen inderdaad het belangrijkste is, is aanzienlijk beter geslaagd, omdat de zaak hier op rustige wijze en wel geformuleerd verteld en verklaard wordt aan de hand van zeer veel uitgebreide, goed gekozen citaten. De terminologie is hier en daar wat Christelijk-anachronistisch, maar dat is haast onvermijdelijk en niet zeer storend.

Wie maar weinig van Philo heeft gehoord, late zich door dit boekje nieuwsgieriger maken, leze dan Goodenough's Introduction to Philo Judaeus en kijke eens in de helaas nog niet geheel volledige Philo-vertaling, met Griekse tekst, van Colson en Whitaker in de Loeb edition.

R.v. Amerongen