De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 478]

Ex libris

Casper Höweler, Rhythme in vers en muziek. Mouton & Co., Den Haag. 1952.

De tweeledige titel berust niet zozeer op een tweeledig doel van dit belangrijke handboek: de betekenis van het rhythme zowel in de poëzie als in de muziek na te gaan, dan wel op het oogmerk door een vergelijking van die, verschillende, betekenis het begrip van het rhythme in de muziek te verhelderen; en dat wel, zoals de schrijver in zijn Proloog zegt, doordat men in de taal-, resp. de versstudie verder is met de begripsbepaling van metrum en rhythme dan in de muziek waarin trouwens de accenten een zo véél meer gevarieerd karakter vertonen. Het is dus in dit boek om muziekbegrip zo niet begonnen, inzover het eerste derde gedeelte een versleer bevat, dan toch tenslotte te doen. Dit neemt niet weg, dat de schr. ook tot een verdieping en precisering van de versleer tracht te komen en daartoe nieuwe accentonderscheidingen en dienovereenkomstige termen voorstelt. Bij dit al erkent hij de onvermijdelijke subjectiviteit in het verzen scanderen, welke bij versanalyses inderdaad te vaak uit het oog verloren wordt; een waarschuwing tegen doctrinaire toepassing daarvan is dan ook ten volle gemotiveerd. Intussen lijkt het toch niet juist bij deze poging tot revisie van de versleer Verwey's heldere studie over ‘Ritme en metrum’, al heeft schr. er waardering voor met het oog op meer onderlegden, als inleiding zo maar verwarrend te noemen; ook al heeft hij dan m.i. gelijk in de correctie op Verwey's bewering, dat men Gezelles gedicht in korte regels: Ik ben een blomme/en bloeie voor uw aangezicht, ook wel in alexandrijnen zou kunnen lezen. Gevaarlijk is het dunkt mij ook om de voorlezing door den dichter achter te stellen bij den declamator wien immers ook bij de gelukkigste stemmiddelen het inwendig versbegrip meestal ontbreekt, met name juist het begrip voor wat schr. terecht, in duidelijk onderscheid van het globale, niet-aesthetisch gevormde gevoel, de aesthetische aandoening wil noemen. Ook zou men scherper geaccuenteerd willen zien, dat er meer verschil dan overeenkomst tussen poëzie en muziek is en dat men, waar haast algemeen van ‘taalmuziek’ en de ‘melodie’ van het vers wordt gesproken, waarvan voorbeelden te over bestaan tot bij Henriëtte Roland Holst en bij Marsman, goed zal doen dit als niet meer dan beeldspraak op te vatten, want verder gaat de overeenkomst toch eigenlijk niet. Wat de versmetra aangaat, maakt de schr. de terminologie, vooral bij het eindrijm, soms nodeloos ingewikkeld.

Zonder dat het de eerste doelstelling is, levert dit boek toch in zekere mate een bijdrage tot het begrip van het verband en het onderscheid der kunsten, een nog altijd te weinig beoefende problematiek, maar het meest zullen toch van de rechtstreeks paedagogische opzet van dit werk kunnen profiteren de musici, met name uitvoerende musici, solisten en dirigenten die hier zo menig treffend voorbeeld kunnen vinden van de onaantastbaarheid van het muziekkunstwerk waartegenover men zich veel meer interpretatieruimte pleegt te veroorloven dan het in wezen toestaat, zoals immers zo menig ‘motief’ - een zoals schr. aantoont onvoldoende opgehelderde term - of thema aan eigenzinnige tempowijzigingen wordt blootgesteld die de waar-

[p. 479]

achtig dienende uitvoerende kunstenaat zich niet aanmatigen kan. Het zal zeker zodoende aanzienlijk kunnen bijdragen tot een nader, in de uitvoerende muziekwereld vaak nog weinig ontwikkeld zich rekenschap geven van het wezen van het muziekkunstwerk, en door een betere oefening van het aesthetisch verstand, volgens schr's terminologie, ook de aesthetische aandoening kunnen verdiepen en daardoor de uitvoering van het muziekkunstwerk van vele gewild of ongewild onzuivere elementen bevrijden, zodat eindelijk de bedoeling van den componist zelf vóór alles zal worden gediend.

A.D.

Kapt. R.P.P. Westerling, Mijn mémoires, N.V. Uitg. P. Vink, Antwerpen-Amsterdam, 1952.

A. van der Hoogte, Het laatste uur. Een kroniek uit het na-oorlogse Indonesië. Uitg. Contact, Amsterdam, 1953.

Twee kronieken uit het na-oorlogse Indonesië vragen onze aandacht. Uiterlijk verschillen zij onderling nogal wat. De schrijver van ‘Het laatste uur’ waarschuwt, dat de handelende personen uit zijn kroniek volkomen fictief zijn, terwijl Westerling de historische waarheid pretendeert weer te geven. Van der Hoogte - geen pseudoniem - is zich, ook blijkens de titel van zijn boek, bewust, dat hij de ondergang van zijn maatschappij - de samenleving der koloniale Nederlanders - schetst. Westerling verbeeldt zich, dat zijn rol in Indonesië nog niet is uitgespeeld, en dat hij geroepen is om nog eens als de ratu adil, de rechtvaardige vorst, terug te keren. Van der Hoogte kan in de gebeurtenissen, die hij beschrijft, alleen maar stank en rottenis ontdekken; ‘de Turk’ probeert de onfrisse walm, die ook uit zijn kroniek opstijgt, met een flinke sprenkeling idealistische wierook - een wierook, die vooral zijn eigen persoon omgeeft - te verdrijven.

Toch zijn beide boeken van één geest: zij zijn vrucht van de koloniale mentaliteit, die zich krampachtig verzet tegen de onherroepelijke loop der gebeurtenissen. Zij vertonen van deze geest elk een bepaald facet. Westerling poogt aan dit verzet nog de schijn te verlenen van een strijd vóór de Indonesische onafhankelijkheid, en er, behalve een idealistisch, ook een heroïek cachet aan te geven. Maar hij slaagt hierin slechts door een politiek onbegrip ten toon te spreiden, een onkunde van alles wat buiten zijn directe gezichtskring ligt, waar het eind van weg is. Wie pretendeert, een ratu adil over Indonesiërs te wezen, moet toch op zijn minst een minimum aan kennis bezitten over de levensomstandigheden van dit volk in verleden en heden. Maar volgens Westerling hadden ‘de 75 millioen inwoners van Indonesië tot de tijd van de Japanse bezetting nog nimmer honger gekend’ (blz. 122). Wie kan schrijven, dat Sukarno zich na de Japanse capitulatie ‘in de omgeving van Batavia verborg’, daar door een groep communisten en enkele studenten werd opgespoord en ‘met een kris op zijn keel’ moest toestemmen de Republiek te proclameren, geeft blijk op zijn allerbest de klok te hebben horen luiden. Is Westerling's relaas althans betrouwbaar, wat zijn eigen belevenissen betreft? Twijfel hieraan bekruipt ons, wanneer wij zijn sneerende passage over de ‘fantastische beschuldigingen’ tegen Sultan Hamid op blz. 264/5 vergelijken met wat uit diens proces intussen met zekerheid bekend is geworden. Niet

[p. 480]

alleen heeft de Sultan in een openbaar en uiterst correct en conscientieus gevoerd proces de plannen tot een aanslag op het kabinet ten volle bekend, maar bovendien is daarbij aan het licht gekomen, dat Westerling van die plannen allesbehalve onkundig was.

Maar dit wil niet zeggen, dat Westerling's relaas even gefingeerd is als dat van Van der Hoogte. Laten wij aannemen, dat zijn geschiedverhaal aan dezelfde gebreken lijdt als iedere geschiedschrijving door een medespeler in de gebeurtenissen, die hij beschrijft; aan dezelfde soort verwringing als op zo meesterlijke wijze wordt uitgebeeld in de Japanse film Rashomon, waar de ‘objectieve waarheid’ verborgen blijft achter vier tegenstrijdige getuigenverklaringen. En dan weten wij ook, op wiens getuigenis het geschiedverhaal van de Turk het meeste lijkt: op dat van de bandiet Tajomaru, in zijn zelfverheffing, in zijn aan de puberteitsjaren nimmer ontgroeide roversromantiek.

Van der Hoogte's kroniek lijkt, op het oog, critischer en intelligenter. In zijn boek vindt men niets van valse romantiek, niets van zelfverheffing, niets van een idealisering van de Europeaan in de tropen. Men vindt er zelfs hier en daar een zwakke poging om een filosofische toets aan te slaan, al komt deze slechts zelden uit boven wijsheden als: ‘De vrouw is chaos; zij is op haar best kuis-on-tuchtig en wulps-kuis; zij kent geen verantwoordelijkheid gelijk de man die kent, omdat zij anders geaard is.’

Zijn boek wil een démasqué zijn van de na-oorlogse koloniale Europeaan, in al zijn platheid en machteloosheid achter de uiterlijke schijn van waardigheid en idealisme. Maar zijn boek mist de voor dit démasqué onontbeerlijke vleug van dieper doorzicht, doordat de schrijver geen afstand heeft kunnen nemen ten opzichte van de verschijnselen, die hij wil hekelen, en in zijn levensbeschouwing even negatief schijnt als de omgeving, waar hij deel van uitmaakte.

Een belangrijk symptoom hiervan is, dat de Indonesische vrijheidsstrijd voor hem, de gewezen openbare aanklager, evenals voor Westerling, vrijwel uitsluitend bestaat in de moordlustige en wrede activiteit van benden. Men mist bij hem zelfs iedere aanduiding, dat dit soort excessen nu eenmaal inhaerent is aan een revolutietijd, en dat wandaden van weerskanten plaats vonden. Zou Van der Hoogte nooit van een zekere Westerling hebben gehoord?

Alleen in enkele passages over de guerrillaleider Raden Abdoul Kahir en zijn charmante vrouw komt even nog iets van een besef naar voren dat de gebeurtenissen na '45 niet uitsluitend een negatief aspect hadden. Had de schrijver werkelijk bedoeld ook de keerzijde van de koloniale ondergang aan te duiden, dan zou echter de gehele ondertoon van zijn boek anders zijn geworden. En ook de titel.

Want dan zou de schrijver hebben gerealiseerd, dat hij daar in die jaren, naast alle rottenis en ondergang van ‘het laatste uur’, ook een tegengesteld proces meemaakte: de barensweeën van het eerste uur van een nieuwe samenleving.

Nee; kronieken van het na-oorlogs Indonesië mogen de beide boeken toch niet heten. Zij vertellen slechts de halve geschiedenis: die van het na-oorlogs Nederlands-Indië.

W.F.W.