De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 381]

Bonae literae

R. Blijstra, Europa, mijn vaderland. Een reisboek. (A'dam, Arbeiders Pers 1953).

Dit Europese reisboek begint met het verwoeste Keulen, waar binnen een in korte tijd te bewandelen oppervlak twaalf Romaanse kerken stonden die nu grotendeels zijn verwoest. Het eindigt met het bos van Compiègne waar de gedenksteen en het (nieuwe) salonrijtuig van de wapenstilstand van 1918 na 1945 ‘in ere’ hersteld zijn alsof zij de herinnering konden wekken hoe men duurzaam vrede bewaart. Daartussen als het ware verplaatst de reiziger zich in Frankrijk en Duitsland, door Nederland en België, in Engeland en Italië. Hij ziet ook vèrder terug, naar de royale tijd toen in de tweede helft van de 17e eeuw het slot van Versailles werd gebouwd, en het midden van de 18e eeuw, toen Neumann in Trier, dat ‘klein Rome’, temidden van een architectonische weelde het pronkstuk, de St. Paulinus bouwde, ‘geboren in een tijd waarin men weldra zijn brood met tranen zou eten’. En nog verder ziet hij terug met nuchtere, onbedriegbare, heldere en geïnspireerde blik tot naar Pompeji en de Griekse tempels van Paestum, die Marsman inspireerden omdat zijn illusie naar Hellas haakte maar waar Blijstra die Griekenland kende eer hij Paestum zag, constateerde dat het de Grieken eigen ‘merkwaardig talent om de natuur met werken van hun geest en hand te verfraaien’ heeft gefaald. En eindelijk nog verder terug, niet reizend maar denkend, van de tragische puinhopen van ‘onze’ tweede wereldoorlog naar die andere ruïnen in Griekenland, en nu peinzend over het vergaan van beschavingen, waarmee hij in de inleiding aan dit boek zulk een belangwekkend reliëf geeft: hoe met het verschuiven der tijden, als van een naar de horizon verdwijnend schip, ‘bij elke Gothische kathedraal die gebouwd werd, bij elke wandschildering van de Renaissance, bij elk kantoorgebouw van beton, een deel van wat eens de glorie der wereld was uit de geest van de mensheid gebannen’ is. De schrijver is daar somber noch sentimenteel bij. Zelf zegt hij in het weldoend bescheiden voorwoord dat er uit zijn stukken niet méér te lezen valt ‘dan de bekommernissen van een verontrust mens en de vreugde en trots van een in al zijn vezelen aan Europa verbonden sterveling.’ ‘Doch dat de wonden langzaam, zeer langzaam helen, en dat Europa door littekens geschonden, duidelijker verminkt dan met roem overdekt, haar dierbaar gezicht weer ten hemel zal heffen, staat vast’. In deze geest schrijft hij over Europa zijn vaderland: ‘deernis, ootmoed en liefde vormen de grondslagen voor de eenheid van dit, ons vaderland Europa’. Hij is zich daarbij bewust dat wij doende zijn een wereld die in ruimte breder en in geest dieper is dan wat men bezig is onder Europese geest te gaan verstaan ‘te degraderen van werelddeel tot de rang van grote mogendheid, tot twistpunt of bolwerk van de grootste mogendheden’. Blijstra is aldus een reiziger door landen niet alleen, maar ook door tijden en één die uitzicht opent op ‘onze’ (nog onze?) cultuur en haar geschiedenis, een reisbeschrijver in drie dimensies dus, en die blijk geeft dat zeldzame vierde zintuig te bezitten waardoor enkelen in staat zijn het waargenomene zijn plaats te geven in een geheel, een kerkgebouw in een stad, een bouwtype in een cultuur. Aldus naar alle zijden voeling houdend schrijft hij met grote

[p. 382]

kennis van zaken en suggestiviteit (hoe licht hij schrijven kan, bewijst bijvoorbeeld het begin van de beschrijving van Trier) over Engelse en Duitse bouwkunst, over toneel en film en hun huidige problemen met name, over schilderkunst en literatuur. Wie onzer schrijvers houdt hem in deze veelzijdigheid bij? En met het vermogen zo dadelijk naar de geestelijke kern van het waargenomene te tasten, naar zijn betekenis als verschijnsel! In het begin beroept hij zich op Pausanias' reisboeken, tien in getal, uit de 2e eeuw na Christus. Hij moge er nog negen schrijven! Zijn reisjournalistiek, thans de beste in ons land, staat op het plan van het schrijverschap en zou naar het hart van Marsman zijn geweest die vroeg naar de zin van tempel en kruis. Men verzuime ook niet dit reisboek te vertalen!

A.D.

Norman Cousins, Who speaks for man? The Macmillan Company, New York, 1953. 320 blz., 3.50.

De schrijver van dit boek is redacteur geweest van The Saturday Review, is president van de United World Federalists, vice-president van het Amerikaanse P.E.N. Centrum, is bijzonder in paedagogische zaken geinteresseerd en heeft lange reizen gemaakt, vooral in Oost-Azië. Hij heeft in zijn tijdschrift een serie artikelen geschreven, die ook in boekvorm zijn verschenen onder de titel: De moderne mens is verouderd. De bom op Hirosjima had hem de ogen geopend voor de komst van een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis, waarin de mens óf zijn toekomst als bewoner van een wereld die wel één, maar nog niet een geheel is geworden, in handen moet nemen óf de ondergang tegemoet gaat in deze atomische eeuw. ‘Wie neemt het op voor de mens?’ zo zou men de titel van het boek kunnen vertalen. Het antwoord van de schrijver - en hij denkt sterk in de categoriën van uitdaging en antwoord - is, dat er geen instantie is die het voor de mens, waar hij ook woont, opneemt, d.w.z. niet voor de gehele mens. Het is de industriële revolutie, voor vele streken van de wereld nog maar van recente datum, die de wereld weliswaar één, maar niet tot een geheel maakt. De oude bindingen verdwijnen in de woestenij waarmee de gelijkmakerij over de wereld strijkt; het gaat er om de verscheidenheden niet ten offer te brengen, maar ze te integreren in een geheel: to make the world safe for diversity.

Zijn streven gaat uit naar een wereldregering, die niet door één macht of dreiging van een macht tot stand is gekomen, maar door de besliste wil van de velen die de vrede als eerste voorwaarde willen zien voor een menselijk bestaan. De schrijver is geen aanhanger van het historisch determinisme, heeft uit de bestudering van de ondergang der Griekse, als van het ontstaan van de Amerikaanse democratie de overtuiging gewonnen, dat men niet mag spreken van onvermijdelijkheden in de geschiedenis, inzoverre dan, dat op elke uitdaging er een antwoord mogelijk is uit meer mogelijkheden binnen het bereik van de mens.

Een groot deel van het boek is ingenomen door uitermate boeiende reisbeschrijvingen, ervaringen en gesprekken over eigentijdse vraagstukken, die hier niet in abstracto, maar aanschouwelijk voor ons worden geplaatst. Het kan gaan over Duitse studenten, anti-nazisten natuurlijk, die op één na (die dan ook de verachting der anderen verdient, vinden zij) de

[p. 383]

leer van de volstrekte gehoorzaamheid aan het gegeven bevel volkomen vanzelfsprekend vinden; over een treffende vriendschap tussen een Japanse jongen en een Amerikaanse soldaat; over een gesprek aangaande de hoogste menselijke aangelegenheden met een Indisch dorpshoofd, met wie de schrijver schriftelijk het gesprek wil voortzetten, maar die bekennen moet te kunnen lezen noch schrijven; over een lang, op een wire-recorder vastgelegd gesprek met Nehroe; over het wantrouwen tegen de American way of life, enz. Cousins' conclusie uit alles wat hij heeft gezien en overdacht, wa[t] in de meeste gevallen niet opwekkend is, is toch deze, dat wij de mogelijkheden van het veroveren van de vrede moeten aanpakken, waar zij te vinden zijn. Hij denkt nooit, zoals de staatslieden, in ‘blokken’. Hij heeft waar hij kwam de mogelijkheden onderzocht en gevonden, dat alleen een wereldburgerschap de mens tegen zijn eigen gebondenheden kan beschermen.

Een boek als dit zou men vertaald willen zien.

O.N.