De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 111]

Jan van Zutphen
Uit felbewogen tijd

De laatste 30 jaren van de vorige eeuw - 1870 tot 1900 - hebben langzaam aan, de futloos-grauwe sfeer waarin onze arbeiderswereld verkommerde, doorbroken. Aan die algemene versuffing ontkwam een klein deel der arbeiders, de Typografenwereld. De mannen van het Boek en de Krant blonken uit in ontwikkeling en organisatiebesef. De aard van hun beroep, van hun dagelijkse werk, was leerrijk, blikverruimend en opvoedend. Daardoor behoorden de Typografen - toen de overgrote meerderheid der werklieden analphabeten waren - reeds tot de geletterden, die de kunst van lezen en schrijven verstonden.

Zij hadden op hun medearbeiders in andere bedrijven een voorsprong in kennis en ontwikkeling. Waarin zij gelijkwaardig bleven met hun lotgenoten uit ‘de werkende stand’ was: het armoede leven van alle dag. Lage lonen, lange werktijden, slechte behuizing en voeding.

De jeugdopleiding liet alles te wensen over. Het volksonderwijs was gebrekkig. De volksscholen bijvoorbeeld in de hoofdstad waren grote, holle ruimten zonder uitzicht, de ramen hoog in de lange zijmuren. De Schoolmeesters en hun Bovenmeesters (jammerlijk slecht betaald) gaven het onderwijs aan alle klassen tegelijk, die vijftig en meer kinderen bevatten. Het steeds aanzwellend rumoer werd gestild door de Bovenmeester. Zijn bevel: ‘Handen samen en ogen dicht!’ bracht rust. Daarna klonk door de ruimte: Herstel! en begon het onderwijs in ‘alle Christelijke en Maatschappelijke deugden’ opnieuw.

De leertijd duurde, vrijblijvend, tot de 12-jarige leeftijd. Kinderarbeid was een algemeen euvel en veroorzaakte het ontijdig verlaten der school sterk. Kinderen, die hun naam konden schrijven en daardoor het heilige Kruisteken niet meer behoefden te gebruiken, gingen op 8 en 9-jarige leeftijd naar een baas.

Pas in 1874 kwam het wetje van Houten het kind beschermen, door arbeid te verbieden vóór de 12-jarige leeftijd. Contrôle daarop was zó slap, dat deze Wet een aanfluiting werd.

Armenzorg, Ziekenzorg en Verpleging waren allerminst steunpunten in het armoeleven der werklieden. Het algemeen en voortdurend tekort, aan alles wat het leven veraangenamen kon, werkte verbitterend en verdommend tegelijk. Die domheid kon door organisatie van de arbeid niet verhelderd worden. Die verheffende mogelijkheid was verboden.

[p. 112]

‘In ons land waren tot 1872 de artikelen 414, 415 en 416 van het Franse Wetboek van Strafrecht van Kracht, waarbij het ook aan de arbeiders was verboden tezamen te komen om invloed uit te oefenen op hun lonen en arbeidsvoorwaarden. Van het ogenblik af, dat deze artikelen vervallen werden verklaard, zien wij de arbeiders-organisaties ontstaan en groeien; daarmede zien wij dan tevens de strijd tegen de genoemde rampspoeden in toenemende mate resultaat afwerpen.’ Dit beknopte stukje geschiedenis zegt véél.

De Dichter, leerde ons eens:

In 't Verleden ligt het Heden,
In het Nu, wat komen zal.

Het gemis aan opvoeding bracht een achterstand in het kunnen der bevolking. Het wapen der verheffing, de Organisatie, had men nog niet leren hanteren op de juiste wijze.

De zorg voor elkander, in de eigen Vakgroep, kweekte een beperkte Solidariteit, zich bepalend tot de eigen kleine kring. De aaneensluiting van Vakgroepen tot Bonden, verbreedde het terrein en verdiepte het Solidariteitsbesef. Het samen Werken en samen Strijden der Bonden, in één Verbond, bracht een breder Menselijke Solidariteit.

De oprichting en bouw van een eigen Vakgroep, in een samengesteld bedrijf, gaf dikwijls aanleiding tot onderling geharrewar, met de vraag bij welke groep van welk bedrijf het toekomstig lid ingedeeld moest worden en... contributie voldoen.

Ervaring op dat stuk werd ruimschoots verkregen, bij de stichting van de ‘Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond’ in 1894. Een 9-tal Vakbranches werden afzonderlijk georganiseerd en federatief verenigd tot één Bond. Talrijke echte en schijnbare tegenstellingen bedreigden het samengaan. Men moest leren, hoe de onderlinge verhoudingen in overleg met elkaar geregeld en geschillen opgelost konden worden. Zó rijpten allen tesaam tot offervaardige Bondsleden.

Gebroken werd met de z.g. Dubbeltjes-Contributie. De dringend nodige verbeteringen en regelingen van de lonen en arbeidstijden moesten door strijd veroverd worden. Daarvoor werd aanvankelijk f 1. - per week door de massa vakgenoten geofferd. Het succes kwam alle vakgenoten ten goede.

Een aantal ongeorganiseerden parasiteerden op hetgeen de Organisatie bereikte. Zij werden minachtend Klaplopers en Profiteurs genoemd. Hun voorbeeld bleek gevaarlijk en leidde tot de strijd voor het verplichte lidmaatschap. Ook in andere Vakorganisaties als bijvoor-

[p. 113]

beeld de Sigarenmakersbond was dat vraagstuk van belang. Merkwaardig genoeg, lag dáárin later, de kiem van de Januari-Spoorwegstaking in 1903.

Een bijzondere wereld van ruwe en zware arbeid is die van de Werkers in ‘Het Transportbedrijf’. Soms rauwe kornuiten, met ruwe schors en blanke pit. Hun worsteling en groei naar éénheid, gaf jarenlang - 1896 tot 1903 - reden tot onderling geschil.

Stakingen door loongeschillen en om bedrijfsmoeilijkheden waren in het Watertransportbedrijf en bij de Veem- en Dokwerkers, veelvuldig.

Alles wat werkzaam was in het Vaderlands Transportwezen, kwam dagelijks met elkaar in aanraking; ongeacht hoe georganiseerd; of niet.

De belangrijkste organisaties waren die van de ‘Nederlandse Vereniging van Spoor- en Trampersoneel’, waarvan het Hoofdbestuur te Utrecht zetelde, onder Jan Oudegeest als Voorzitter. Daarnaast stonden de z.g. Categorale Spoorwegmannen, van de H.S.M. Machinisten Vereniging: ‘Eendracht maakt Macht’; de Vereniging van Tractie-personeel ‘Ons aller Belang’ en de Vereniging van Wegpersoneel: ‘Door Vereniging Verbetering’. De Machinist F.H. Petter was dáár de leidinggevende figuur.

‘De Federatie in het Watertransport’ omvatte: Dok- en Veemarbeiders Vereniging; Scheeps- en Bootwerkersbond: ‘Recht en Plicht’; Algemene Binnenschippersbond; Machinisten en Stokersbond; Schuitenvoerdersvereniging: ‘Eendracht maakt Macht’; Vereniging van Kapiteins, Stuurlieden en Dekpersoneel; Graanwerkersvereniging ‘Door Eendracht Verbonden’; Houtwerkersvereniging ‘Streven naar Verbetering’; Pakhuisknechten Vereniging: ‘Handel en Nijverheid’.

De Federatie der Organisaties in het Watertransport, had in haar leider A.C. Wessels, een naarstig, toegewijd, stug werker. Hij was in de kring der Scheeps- en Bootwerkers, de Dok- en Veemarbeiders en Zeeliedenbond, even populair als Oudegeest en Petter in hun Spoorwegorganisaties. In de Vemen, was de Pakhuisknechten-Vereniging ‘Handel en Nijverheid’, waarin Ko van Oogen de gezaghebbende figuur was, door zijn rechtschapenheid en helder oordeel. Hij was bovendien een zeer tactvol man, die de al te onstuimige gemoederen beheerste.

De Waagdragersbazen (beëdigde Weegmeesters) en de ‘Spreeuwen’ (Veembazen, Controleurs bij het opbergen en afleveren der goederen) in dienst van Blauwhoedenveem en Vriesseveem, enz. De ‘Spreeuwen’, namen dagelijks de losse sjouwerlieden in dienst. Naar eigen inzicht

[p. 114]

wezen zij aan, stuk voor stuk, wie werken mocht; de gelukkige was dan ‘bestoken’.

Pakhuizen volladen en Schepen ontladen was zwaar en slecht betaald werk, waarover veel ‘gekankerd’ werd. Naarmate, door te geringe ontwikkeling, men niet bij machte was het broeiende verzet in woorden duidelijk te maken, groeide een grimmige, geladen gemoedsverbittering, waarvoor, in de hogere regionen der werkgevers, geen begrip bestond. Dat die stemming scherper werd, uitte zich o.a. in de actie tegen de ongeorganiseerde arbeiders, die in het najaar van 1902 de Federatie in het Watertransport fel tegenover zich vonden. Tijdens loongeschillen en staking in het Havenbedrijf verkregen de betrokken werkgevers, onderkruipers en zogenaamde Werkwilligen uit dorpen van Noord Holland.

Tot overleg met de betrokken organisaties van de Transportarbeiders achtte die Directie zich te hoog, of: hun werklieden te minderwaardig. Gevolg was, dat de Federatie in het Watertransport het werken van ongeorganiseerde met georganiseerde werklieden verbood.

Begin Januari 1903 kwam het tot een treffen, toen bij het ‘Blaauwhoedenveem’, ongeorganiseerde arbeiders transportgoederen wilden ontvangen. De georganiseerde werklieden weigerden dit. Onmiddellijk werden de Weigeraars ontslagen. Dit werd de aanleiding tot bespreking met de Directie van Blaauwhoedenveem en scheen een oplossing nabij. Door de Bootwerkers-Organisatie ‘Recht en Plicht’ werd geëist, dat de ontslagen werklieden weer aangenomen en de onderkruipers ontslagen zouden worden. Toen dit door de Directie (Firma Muller & Co.) absoluut geweigerd werd, volgde daarop ‘de besmetverklaring’ van alle werk dier Firma, een volledige Boycot. Deze Boycot werd op 14 Januari 1903, van kracht.

Op 15 Januari verschijnt een publicatie van ‘De Vereniging van Werkgevers op Scheepvaartgebied’. Betreurd wordt hetgeen gebeurde en verlangd wordt het inzicht van de werklieden te leren kennen. Ook blijkt men bereid Vakorganisaties, doch niet het tegenwoordige Bestuur van ‘Recht en Plicht’ en zijn Voorzitter, A.C. Wessels, te erkennen.

In de daarop volgende grote vergadering der Bootwerkers, wordt geeist, om aan alle geschillen een einde te maken, dat de ‘Vereniging van Werkgevers op Scheepvaartgebied’, het Bestuur van ‘Recht en Plicht’ zal erkennen om de geschillen te bespreken en op te lossen. Een weigerend antwoord volgde, waarbij het niet willen werken met ongeorganiseerde arbeiders een ernstig bezwaar was. De goedwillende tussenkomst van de Burgemeester kon de weg niet effenen.

[p. 115]

De z.g. Besmetverklaring werkt door, en de sympathie voor het Havenproletariaat groeit. De Spoorwegarbeiders in de Rietlanden te Amsterdam, gegrepen door hun arbeiders solidariteit, weigeren wagons door te zetten van en naar Blaauwhoedenveem en Vriesseveem. Ook de Kraandrijvers van H.Y.S.M. verzetten zich om ‘besmet werk’ te doen. Het Transport per Staatsspoor komt ook in het geding. De Spoorwegpersonelen van de vier organisaties vergaderen op 27 Januari 1903 en besluiten, dat door het H.Y.S.M. en S.S.-personeel, alle arbeid voor Maatschappijen waarmede de transportarbeiders in strijd zijn, geweigerd zal worden.

Op de kalmste en rustigste wijze werd het Stakingsbesluit uitgevoerd. Alle Militair- en Politioneel optreden stuitte daarop af. Alle machines, materialen, enz. waren tevoren zorgvuldig geborgen. Hoe slecht steekt daarbij af de houding van de H.Y.S.M.-Directie, die dan ook algemeen werd gehaat. Werd voorheen een overtreder ter verantwoording geroepen, dan liet men hem urenlang in de positie staan. Werd hij vermoeid en verzette hij een zijner voeten, dan snauwde men hem toe: ‘Trek je poot bij’...

In een woord tot de inwoners van Amsterdam gericht, door de Hoofdbesturen der vier verenigingen van Spoorwegpersoneel, wordt gezegd:

‘Deze strijd, gestreden door 8000 Verenigde Spoorwegmannen en ongeveer evenveel ongeorganiseerden, zal dan tevens dienen om onze lonen die voor het merendeel niet hoger zijn dan f 10. - per week, wat te doen stijgen en onze werktijden, die in de regel niet minder zijn dan 14 à 16 uur, te doen verminderen’.

Toch werden in verband dáármede geen eisen gesteld. Wat verlangd werd was:

I.	Geen onderkruipersdiensten te moeten verrichten, jegens de Veemarbeiders, en hun organisaties erkend te zien;
II.	Volledige betaling der lonen aan de stakers, want de H.Y.S.M. noodzaakte hen tot staken;
III.	Alle stakers weer in dienst te nemen.

De twee laatste eisen zouden de Directie der H.Y.S.M. inwilligen, doch de eerste niet.

In de avondvergadering in ‘Plancius’ kwam ten slotte toch de mededeling, in een telefonisch gesprek met Oudegeest, dat de Directie der Hollandse Spoor voortaan bereid was met de organisaties de belangen van het personeel te bespreken. Victorie!

[p. 116]

Het waardige verloop van de strijd, en de prachtige onderling betoonde solidariteit, brachten algemene geestdriftige ontroering in heel ons land.

Mijn strijdmakker en vriend Henry Polak schreef in ons Weekblad van 6 Februari 1903, o.m.: ‘Een Zegepraal, zo schitterend, zo volkomen als misschien nooit tevoren in de analen der Arbeidersbeweging viel te boekstaven, is enige dagen geleden door onze Spoorarbeiders bevochten. Het ongedachte en ongekende hebben zij volbracht. Zij hebben niet voorbeelden gevolgd, die de geschiedenis hen aan de hand deed, doch zij hebben geschiedenis gemaakt.

De 31e Januari 1903 zal in de geschiedenis der Nederlandse Vakbeweging met rode letteren worden aangetekend. Die datum opent een nieuw tijdperk. De Dageraad der Volksbevrijding is op die dag heller, lichtender gaan glanzen, met bruisende geestdrift begroet, door al wat leeft in, om en met het georganiseerde proletariaat.

Kameraden van de trein en van de machine en van het seinhuis en van de wissel, van het station en van het bureau, gij hebt nieuwe hoop en nieuw vertrouwen, nieuwe moed en nieuwe strijdlust bij ons gewekt......

Spoorwegarbeiders, ons Eresaluut!’

De geschiedenis, die uit het voorgaande volgde, n.l. die van de April-dagen 1903, geeft een gans ander beeld te zien. Zowel organisatorisch als historisch, is geen overeenkomstige vergelijking mogelijk. Het contrast is daarvoor te sterk.