De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 575]

J. Romein
Hans Kramers. De mens

Op 24 April is Hendrik Anthony Kramers overleden, in leven hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de Leidse Universiteit. 17 December zou hij 58 jaar geworden zijn. Het heeft niet mogen zijn. De enige troost in dit smartelijk en onherstelbaar verlies voor zijn vrienden, voor zijn land, voor de wereld is dat hij geestelijk niet zal hebben geleden. Hij streed niet tegen het leven, hij zal het ook niet tegen de dood hebben gedaan.

Ter herdenking van hem, die wel niet onze medewerker was, maar die toch dicht bij ons en ons streven stond en in de overtuiging, dat het zijn vele vrienden wellicht welkom zal wezen, hun eigen herinneringen aan deze onvergetelijke mens te toetsen aan die van de man, die hem misschien het best, maar zeker het langst gekend heeft, wil ik trachten hier in enkele lijnen zijn portret te tekenen.

Te tekenen? Te schetsen liever, zo ongeveer op de wijze als Toon Kelder het jaren geleden gedaan heeft: met rood krijt, meer weglatend dan weergevend, en op oud aan de achterzijde beschreven papier. Maar is het halve zwijgen niet vaak welsprekender dan een volledige verhandeling? En is die schijnbare onzorgvuldigheid in keuze en gebruik van het materiaal niet juist in overeenstemming met het onderwerp? Ik heb Kramers van ons beider prille jeugd af d.i. meer dan vijftig jaar gekend; ik heb hem in alle denkbare situaties meegemaakt; alle ogenblikken van dag en nacht tezamen met hem beleefd, maar ‘verzorgd’ kan ik hem mij niet voorstellen, uiterlijk noch innerlijk. Daartegen verzette zich zijn geniale natuur.

Het veel misbruikte woord is hier wèl op zijn plaats: geniaal was hij, niet alleen als geleerde, maar ook als mens. En zelfs daarin apart. Zijn genialiteit uitte zich niet in een gebrek aan aanpassingsvermogen als negativum, zo vaak stigma en sjiboleth van het genie, maar als positivum: in een zichzelf gelijk blijven in alle middens en omstandigheden. Hij was zichzelf voor iedereen en altijd, dezelfde toen hij studeerde, dezelfde toen hij professor was, dezelfde ook als voorzitter van de Technische Atoomcommissie van de Verenigde Naties, toen voor een wijl het lot van de wereld mede in zijn handen lag. Atoomkernen mogen splitsbaar zijn, zijn kern was onsplitsbaar. Ook het kinderlijke, dat dicht bij het geniale ligt, had bij hem niet de negatieve vorm van grilligheid in verhouding tot of afhankelijkheid van anderen, maar de positieve van alles onbevangen waarnemen en alles spelenderwijs onthouden.

Bovenbedoelde tekening heb ik voor me staan, terwijl ik dit schrijf, maar nodig heb ik haar niet om zijn gezicht weer vóór me te zien: het getuigde

[p. 576]

van bolronde gemoedelijkheid en kinderlijke gulzigheid eer dan van diepe geest en vlijmscherp verstand; tenzij men op het hoge en fraai gewelfde voorhoofd lette en ook dan nog dacht men aan diep en scherp niet zo zeer als aan ruim, aan veel-, aan potentieel alles-omvattend. En zo was hij ook: zacht van aard, levensgretig en breed, ongewoon breed naar belangstelling en vermogen.

Eens had ik de gelegenheid - hoe prijs ik het nu haar niet te hebben laten voorbijgaan! - om hem, op mijn wijze, te huldigen. Het was op 30 October 1948 aan het diner in L'Europe te Amsterdam, hem opgedist door zijn vrienden en collega's ter gelegenheid van het feit, dat hem diezelfde dag in de grote vergaderzaal van het Trippenhuis, de zetel der Koninklijke Akademie, de Lorentz-medaille was aangeboden, de hoogste onderscheiding, om de vier jaar toegekend aan de meest verdienstelijke natuurkundige, van ons land niet alleen maar van de wereld.

‘Moest,’ zo heb ik daar o.a. gezegd, ‘moest hier slechts de geleerde worden gehuldigd, ik zou in alle talen gezwegen hebben. Nu ik echter de vriend en dus de mens mag huldigen, zou ik wel in alle talen willen spreken.’ Ik heb voor een bepaald soort werken van wetenschap en kunst eens de term ‘poly-interpretabel’ gebruikt, daarmee bedoelende, dat zij, door hun overrijke inhoud, vrucht van tegenstellingen omvattende spanning in hun schepper, voor meer dan één uitleg vatbaar zijn. Voorshands zou ik geen betere karakteristiek weten van Kramers' persoon, ja, achteraf vraag ik me zelfs af of mij niet, die term vindend, onbewust zijn persoon voor ogen heeft gestaan. Want achter al wat hij zei en deed lag nog altijd iets anders en het hing maar van het bevattingsvermogen van de waarnemer en gespreksgenoot af, of zijn woorden als een oppervlakkige opmerking vergeten, dan wel als een diepzinnige wijsheid begrepen werden: poly-interpretabel. Het was diepzinnig, altijd of toch bijna altijd, maar het had er nooit of hoogst zelden ook de schijn van.

Dit alles reeds stelde hem boven veruit de meesten. Hij is de enige mens, wiens meerderheid ik letterlijk mijn leven lang en dan steeds als iets onweerspreekbaars ervaren en erkend heb. Die woorden verzin ik niet nu: zij staan in mijn dagboek en ik heb ze daarin geschreven op de dag, dat een telegram mij zijn overlijden meldde en ik te ver weg was om een overkomst naar zijn doodsbed en begrafenis zelfs maar te overwegen. Zó hoog stond hij boven de meesten, - al heeft de overwaardering van literaire en artistieke roem tegenover de onderwaardering van wetenschappelijke grootheid door het publiek, belet dat velen dit wisten - zó hoog, dat nog een ander woord in de gedachte komt van degene, die over zijn wezen nadenkt: onvergelijkbaar, ja, onvergelijkelijk.

Als ik zijn ontwikkelingsgang naga - en wie zou dat in zekere zin beter kunnen doen dan ik met mijn ervaring op dat punt van een halve eeuw? -

[p. 577]

dan zie ik dat deze niet alleen anders, maar zelfs juist andersom was dan de gewone. Immers voor gewoon mag ik wel het ontwikkelingsschema houden, dat Charlotte Bühler op grond van veelzijdige studie heeft opgesteld: de verdeling in vijf fazen, waarvan de eerste een afname voorstelt van de multi-laterale potentieel gegeven mogelijkheden, de volgende drie daarentegen een telkens toenemen der dimensies, terwijl de vijfde tenslotte een afneming daarvan te zien geeft. Bij Kramers echter was het juist andersom in zo verre, dat de potentieel gegeven mogelijkheden zich lange tijd niet alleen hebben gehandhaafd, maar zich eerder nog schenen uit te breiden. Ik herinner me zeer goed zijn strijd als jong student met Ehrenfest, die hem - van zijn standpunt terecht - uitsluitend op de physica wilde concentreren en ik herinner me nog levendiger de onrust, die dat in hem wekte. Hij kon en wilde die faze niet verlaten. Die onrust was bij hem niet de onbevredigdheid om verloren mogelijkheden, het was bij hem de onrust, voortgesproten uit het vage gevoel van zovele alsnog te realiseren mogelijkheden. En ze uitte zich al even typerend, onbegrijpelijk voor de buitenstaanders en misschien alleen voor mij duidelijk. Het kon gebeuren, dat ik op zijn studentenkamer kwam en er alle meubels versleept vond; en die onbeschrijfelijke wanorde - uiting van zijn onrust - rationaliseerde hij dan door de onverwachte opmerking: ik ben het aan het gezellig maken. Of wel we zaten braaf samen te werken - en dat was niet eens zo heel zelden - en hij zei op eens: laten we in Arnhem gaan eten; het kon ook Maassluis of Zwolle zijn. Ik heb nog andere herinneringen aan die onrust: ze behoren tot de beste van mijn leven.

En toen, op een leeftijd, dat de dimensies behoorden toe te nemen, begonnen ze bij hem af te nemen. Ehrenfest kreeg zijn zin, de physica werd zijn voornaamste belangstelling en bezigheid, maar ook dat ging toch weer op een bizondere wijze, want al spreek ik hier dan niet over de physicus Kramers ik mag toch wel zeggen, dat het bizondere van die physicus daarin bestond, dat al die potentialiteiten op de een of andere geheimzinnige manier in zijn wetenschappelijk werk waren opgenomen.

Dat laatste heb ik ook, nu vier jaar geleden, aan tafel gezegd. Ik liet er toen op volgen - wie kent de toekomst? - dat ik dorst te voorspellen, dat, terwijl de laatste faze, die met de beginnende ouderdom pleegt samen te vallen, gemeenlijk een vermindering van dimensies te weeg brengt, ook dàt proces bij hem omgekeerd verlopen zou, de dimensies bij hem weer zouden toenemen en hij in zijn ouderdom de vruchten zou dragen van al de bloesems, die zijn lange jeugd in zo overrijke pracht had te zien gegeven: onvergelijkelijk ook dit. Het heeft niet mogen zijn. En ons rest niets dan die onverwezenlijkte verwachtingen als een krans van immortellen neer te leggen op zijn graf.

Niets dan lof dus? Ik ben altijd van oordeel geweest, dat lof haar ware zin

[p. 578]

ontleent aan critiek. Alles in dit leven moet betaald worden, zelfs het talent en dus zeker het genie. Kramers' uitzonderlijke rijkdom van aanleg heeft onmiskenbaar storend gewerkt op het tot stand komen van een evenwichtstoestand in zijn ziel, zijn hart en zijn geest. Het feit, dat hij levend gebleven is, - zijn hoogste kwaliteit - heeft juist omdat het een zo hoge kwaliteit was, remmend gewerkt op het stollen van zijn overtuigingen en die onvastheid van overtuiging heeft niet zelden ook een onzekerheid van handelen veroorzaakt. Als ik het in een beeld mag zeggen, dat - als het ten minste goed is - hier zeker niet misplaatst is: om de vaste kern van zijn karakter wentelden een onnoemelijk aantal onzekerheden, waarbij vergeleken de electronen in het atoom zich rustig gedragen. Zo is ook - en dàt zeker kan niemand beter weten dan ik - zijn vriendschap niet volmaakt geweest. Men kon altijd een brief van Kramers verwachten, maar men moest het niet doen op het ogenblik, dat men dacht: nu moet hij mij toch schrijven. Een bezoek van hem was altijd mogelijk, maar men moest het niet verwachten, wanneer men ziek of ongelukkig was. Men begrijpe mij goed: dit is geen klacht. Want was het niet zo, dat dat tikje onvolmaaktheid van zijn vriendschap - paradoxaal gezegd - er juist het hoogste genot van uitmaakte? Omdat het ook haar zo door en door menselijk en tegelijk toch ook weer zo onvergelijkelijk maakte? Zo onvergelijkelijk, omdat - ik kan het niet anders uitdrukken dan in een theologische term, al schijnt het wat hoogdravend te klinken - omdat het zijn vriendschap als een genade deed ervaren, genade juist omdat de teleurstellingen geleerd hadden, haar niet als een recht te beschouwen.

Zo groot was onze vriendschap, dat ik bij het vernemen van zijn dood wel bedroefd, maar niet ongelukkig was. Had ik wat ik toen voelde, moeten benoemen, ik zou het eerder geluk genoemd hebben om wat ik heel mijn leven rijk was geweest. Heeft het echte geluk niet altijd tranen? Mij schoten de woorden van Homerus te binnen, die hij zelf bij de dood van zijn moeder, in 1912, boven zijn bureau had opgehangen: ‘Hoos te fulloon genejè, toiè de kai androon’, als het geslacht der blâren is dat der mensen; en toen dat andere van de dichter, die wij samen in datzelfde jaar 1912, nu veertig jaar geleden, hadden stukgelezen, de woorden van Schiller uit het gedicht, dat wij destijds het schoonste vonden dat wij ter wereld kenden, uit de ‘Ode an die Freude’:

‘Wem der große Wurf gelungen, eines Freundes Freund zu sein, mische seinen Jubel ein.’

En ik hoorde in het verre Jogja de muziek van Beethoven, zoals Kramers me die zo vaak op zijn cello had voorgespeeld.