De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 573]

J. de Boer
H.A. Kramers als wetenschappelijk onderzoeker

Met Professor Hans Anthonie Kramers is zonder twijfel een van onze grootste geleerden op het gebied der theoretische physica heengegaan. Kramers, met zijn veelomvattende kennis, zijn groot inzicht en zijn bezonken oordeel op wel bijna ieder gebied der natuurkunde, behoorde tot die kleine groep van physici, die, in de twintiger jaren geregeld samenkomend in het Instituut voor Theoretische Physica van Niels Bohr in Kopenhagen, de grondslag legde voor de ontwikkeling van de moderne quantummechanica.

Reeds op 21 jarige leeftijd, in 1916, kwam Kramers naar Kopenhagen, waar hij als Bohr's eerste assistent getuige was van de stichting van het later zo beroemd geworden Instituut. Kramers nam hier een essentieel aandeel in het wetenschappelijk onderzoek en de vele discussies binnen de steeds wisselende kring van vooraanstaande theoretische natuurkundigen uit vele landen, welke leidden tot de ontwikkeling van de quantummechanica. Op deze geheel nieuwe theoretische conceptie, welke onverbrekelijk verbonden is met het principe der complementariteit, is de gehele moderne ontwikkeling der atoomphysica en der kernphysica gebaseerd. Kramers interesseerde zich hierbij in het bijzonder voor het centrale probleem van dit gehele complex: de wijze waarop het licht door systemen van atomaire dimensie wordt geabsorbeerd en wordt uitgezonden. Ook zijn dissertatie over de Intensiteit van de Spectraallijnen, waarop Kramers in 1919 in Leiden bij Ehrenfest promoveerde, was met dit gebied nauw verbonden. Na vanaf 1922 als lector aan het Instituut voor Theoretische Physica in Kopenhagen verbonden te zijn geweest, werd Kramers in 1926 benoemd tot hoogleraar in de Theoretische Natuurkunde in Utrecht. Met zijn leerlingen werkte Kramers hier verder aan de ontwikkeling en verdieping van de nieuwe wetenschap in het bijzonder ook aan de vele toepassingen bij de verklaring van de eigenschappen van atomen en moleculen. Toch werd Kramers in de eerste plaats getrokken naar de meer fundamentele problemen, die op dit nieuwe gebied ontstonden. Hem boeiden vooral ook de mathematische aspecten en zijn grote wiskundige kracht was hem hier behulpzaam om de vele moeilijkheden te overwinnen. Uit deze tijd stammen o.a. zijn bekende beschouwingen waarin hij de methodiek ontwikkelde, welke later als Wentzel-Kramers-Brillouin-methode bekend zou worden en zijn geliefde ξ-η-methode.

In 1934 werd Kramers als opvolger van Ehrenfest in Leiden benoemd en hier toonde hij zijn grote gaven om met experimentele physici te kunnen samenwerken, naar hen te kunnen luisteren en de resultaten van het on-

[p. 574]

derzoek theoretisch te interpreteren. Zijn stimulerend onderzoek over de magnetische eigenschappen van de paramagnetische zouten naar aanleiding van de bekende proeven van De Haas en Wiersma, zijn onderzoekingen op het gebied der magnetooptische draaiing van het polarisatievlak naar aanleiding van de proeven van Becquerel en vele andere theoretische onderzoekingen zijn van grote betekenis geweest voor de experimenten bij lage temperaturen op het Kamerlingh Onnes Laboratorium. In deze tijd ook vond Kramers de gelegenheid zijn beroemde boek ‘Grundlagen der Quantenmechanik’ te voltooien, nog een standaardwerk tot in de huidige tijd, dat een zeer originele en diepgaande behandeling van de ‘spin’ van het electron en van de stralingstheorie geeft. Het is onmogelijk in het kader van dit korte artikel al zijn latere onderzoekingen ook maar bij benadering recht te doen wedervaren en wij moeten deze daarom stilzwijgend voorbijgaan.

Kramers bezat de gave om ieder onderzoek waar hij zich mede bezig hield tot een klein juweeltje der theoretische physica te maken: hij was een kunstenaar onder de theoretische physici en ik zou hierbij in het bijzonder willen denken aan de fraaie vorm, die een tiental jaren geleden de theorie der phasenovergangen in zijn handen gekregen heeft. Het is jammer, dat door het specialistisch karakter der theoretische physica, deze vorm van schoonheid door slechts zo weinigen ervaren kan worden.

Bij Kramers was het wetenschappelijk onderzoek deel van een omvattender mens-zijn wat zich o.a. uitte in zijn grote liefde voor de muziek, voor de beeldende kunst en voor de architectuur. Door zijn gave persoonlijkheid had men allerwegen in binnenland en buitenland de grootste achting voor hem. Niet alleen was hij lid van vele buitenlandse academies, zoals in Denemarken, Noorwegen, België en Frankrijk, maar zijn grote menselijke gaven hebben hem steeds ook een grote rol in het maatschappelijk leven doen spelen: Zo heeft Kramers als voorzitter van de Technische Atoom-Energie Commissie van de Organisatie der Verenigde Naties met langdurige onderhandelingen voor het eerst een gemeenschappelijk rapport van alle naties tot stand gebracht. Ook bij de oprichting van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie en bij de onderhandelingen voorafgaande aan de totstandkoming van de Noors-Nederlandse samenwerking tot het bouwen van een kernreactor in Noorwegen heeft Kramers een grote rol gespeeld. Een blijk van de algemene achting die men voor hem had was wel het feit dat Kramers in 1948 werd gekozen tot president van de Union Internationale de Physique Pure et Appliquée.

Zijn plotselinge dood heeft op zijn vele vrienden en bekenden in de gehele wereld een diepe indruk gemaakt. Zijn persoonlijkheid, als begaafd kunstenaar onder de wetenschappelijke onderzoekers, zal ongetwijfeld voor allen, zijn vrienden, zowel als zijn leerlingen, een stimulerend voorbeeld blijven.