De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 543]

Ex libris

A.W.J.H. Hoitink, Verantwoording der Wetenschap, 1950.

Het bovenwetenschappelijk en actueel belang van deze inaugurele rede, ruim twee jaar geleden uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt in de physiologie aan de Universiteit van Indonesië te Bogor [Buitenzorg] wettigt dat wij er alsnog enkele woorden aan wijden, al is de redenaar zelf inmiddels alweer in ons land teruggekeerd.

Prof. Hoitink behoort tot die - gelukkig niet zo heel weinige - geleerden die, geconfronteerd met de uitwerking van hun wetenschappelijke resultaten in de praktijk, daarvan zó ontsteld geraakt zijn, dat het probleem van de rechtvaardiging van hun arbeid voor hun geweten hen hun leven lang niet meer loslaat. In dit geval waren het de voorbereidingen voor de bacteriologische oorlog, door Hoitink op last onzer regering na de oorlog in Amerika bestudeerd, welke de mens in hem verontrust en de geleerde in hem aan het denken gezet hebben. En wat hij in deze rede te zeggen heeft, legt van dit schrijnend dilemma een wel sprekend getuigenis af. Terecht verwerpt hij de - onmogelijke - gedachte, de wetenschap dan maar niet meer te beoefenen. Integendeel. Naast de funeste toepassingen zijn er immers ook de goede. Ja, zo zegt hij - hoop en aarzeling voorzichtig afwegend - ‘het zou zelfs wel eens kunnen zijn, dat juist de verdere vorderingen van de wetenschap ons óók de kansen bieden tot bescherming tegen haar eigen fatale producten’. [blz. 29]. En terecht ook besluit hij, dat het dwaasheid is, de wetenschap verantwoording van haar ‘gedragingen’ te vragen, ‘de verantwoording der wetenschap valt volkomen terug op den mensch, die haar ten goede of ten kwade kan aanwenden en die door zijn wetenschap bij machte is deze wereld tot een grazige weide om te toveren of tot een dorre woestijn te doen verworden’ [blz. 30]. Het probleem is hiermee uiteraard niet opgelost, maar het blijft de verdienste van de hoogleraar het zo eerlijk en daardoor zo duidelijk te hebben gesteld.

J.R.

J. Clay, Wetenschap en ontwikkeling, 1952.

In dit college, waarmee hij - zeventig jaar geworden - afscheid genomen heeft van de Universiteit van Amsterdam, behandelt de bekende fysicus-filosoof nog eens het probleem van specialisatie en universaliteit. Als alle denkende geleerden - geen tautologie - heeft dit nijpend vraagstuk ook Clay al jarenlang beziggehouden. Op ongewoon heldere en boeiende wijze laat spr. zien aan voorbeelden, ontleend zowel aan zijn eigen vak als aan tal van andere wetenschappen, hoe achter elke partiële en tijdelijke oplossing van een bepaald probleem, zich een nieuw, wijder veld met nieuwe problemen pleegt te bevinden, die dan vervolgens weer om een oplossing vragen. De moleculen om één voorbeeld te noemen - in de vorige eeuw nog als laatste structuren beschouwd - bleken te bestaan uit atomen, deze uit hun kern en uit electronen, deze laatste weer uit protonen en neutronen, wier structuur ons nu weer [nog] onbekend is. Op grenzen zijn wij daarbij nog nimmer gestuit, zomin naar binnen als naar buiten. Ook hiervan een voorbeeld: van de solaire naar de galactische en van daar naar de huidige extragalactische astronomie. We weten nu dat er niet één - het onze - maar milliarden melkwegstelsels bestaan. Uit deze voortdurende ontwikkeling der wetenschap blijkt echter tevens dat de noodzaak van specialisering zelf tot de noodzaak van synthetisering drijft, nog afgezien van de menselijke drang naar de universaliteit. Immers het telkens opdoemende wijdere verband dient juist als verband te worden begrepen.

De scherpe afkeuring door zijn beroemde vakgenoot Schrödinger van het specialisme [in diens ‘Science and Humanism’] deelt Clay daarom niet. En dat op goede gronden. Beide, zegt hij, zijn nodig, zowel de specialist als de universalist, Leeuwenhoek zogoed als Huygens, Kamerlingh

[p. 544]

Onnes zogoed als Lorentz. En zo is het niet alleen in de natuurkunde: het geldt niet minder voor alle andere wetenschappen.

J.R.

Georg Lukács, Deutsche Realisten des 19. Jahrhunderts [A. Francke AG Verlag, Bern, 1951, Fr. 19.-].

De hongaarse marxistische hoogleraar in de literatuurgeschiedenis Georg Lukács heeft grote belangstelling voor de westeuropese literatuur. Na eerdere publicaties, o.a. Studies over het europese realisme, Goethe en zijn tijd, geeft hij thans een bundel opstellen over duitsche realisten [von Kleist, Eichendorff, Georg Büchner, Gottfried Keller, Heine, Raabe, Fontane] in het licht. Als marxist ziet L. de literatuur niet als uitdrukking van de dichter alleen, echter ook niet met de vulgaire sociologie, de dichter als de uitdrukking van de klassepsychologie of als product van de sociale structuur van de klasse. Wel kan pas uit het maatschappelijk zijn, uit de kennis van de grote maatschappelijke tendenties van een periode, van haar strijd en haar tegenspraken, het leven van de schrijver en zijn karakter begrepen worden, maar het begaafde individu brengt bepaalde eigenschappen, een zekere structuur in het leven mee. Het individu kan veranderen, maar zekere tendenties en verhoudingen blijven in het individu bestaan. Er is wisselwerking. Het belangrijke voor de marxistische-literatuurbeschouwing is het werk in zijn betrekking tot de objectieve werkelijkheid [SS. 42, 89, 263]. De vraag of in het duitse realisme der 19e eeuw aanknopingspunten liggen voor het huidige socialistische realisme [waarachtige weerspiegeling der werkelijkheid in haar revolutionaire ontwikkeling], dat de leuze is in de volksdemocratische landen, beantwoordt L. bevestigend. De duitsche literatuur van de 19e [en 20e] eeuw acht hij een internationale verschijning ‘von Rang’ die ieders belangstelling waard is.

Op vele dingen werpt Lukács door zijn nauwgezette analyse van het ruimere verband - de maatschappelijke en politieke stromingen, de ontwikkeling van Duitsland in het bijzonder - waarin hij de genoemde dichters in hun werk beziet, nieuw en helder licht, zo op de tragische figuur van Heinrich von Kleist [een zeer boeiend opstel], zo op Heine's wankeling tussen zijn geestdrift voor het socialisme en zijn afschuw voor de realiteit van de proletarische revolutie, op Büchners revolutionaire gezindheid tot het einde toe, op Fontane's betekenis juist in zijn ouderdom. - Niet dat ook niet telkens vragen rijzen. Van Heine's Jood-zijn wordt met geen woord gerept, hoewel op zijn persoonlijkheid nogal diep wordt ingegaan. Heeft dit in het geheel geen rol gespeeld? Volgens L. is het leven van de meeste schrijvers onder het kapitalisme een groot martyrium geweest. Geldt dit alleen voor de kapitalistische periode? En zo meer. Lukács is geen brillant schrijver, hij is zwaar om te lezen en zijn compositie is niet altijd helder. Toch hebben wij met belangrijk werk te doen, vooral om het betrekken van het maatschappelijk leven in de literatuur. Behalve algemene opmerkingen horen wij daar in de literatuurstudie maar al te weinig van.

K.F. Proost