De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 536]

O. Noordenbos
Tweeërlei humanisme

[Naar aanleiding van het eerste internationale humanistische congres].

Te Amsterdam heeft het Eerste Internationale Congres voor ‘Humanisme en Ethische Cultuur’ plaats gevonden van 21-26 Augustus. Voor ons tijdschrift dat zich op de grondslag plaatst van een sociaal humanisme geeft dit congres alle reden om er aandacht aan te wijden.

Het is een belangrijk feit dat vertegenwoordigers van humanistische groepen uit de Verenigde Staten, Engeland, Frankrijk, België, Oostenrijk en Nederland en afzonderlijke humanisten uit verschillende landen samengekomen zijn om van gedachten te wisselen en te komen tot de oprichting van een humanistische internationale. Het initiatief is uitgegaan van het nu 6 jaar bestaande Nederlandse Humanistisch Verbond dat in de korte tijd van zijn bestaan het georganiseerde humanisme als een vaste schakering in het geestelijk leven van ons land heeft weten te doen opnemen.

Dat het, voor een goed deel uit Nederlanders bestaand organiserend comité van dit congres optreedt als voorlopig bestuur van de in het leven geroepen internationale organisatie, verwondert dan ook niet, gezien de zorgvuldige voorbereiding en het vlot verloop van dit congres.

Het humanisme is een zeer genuanceerd geheel wat op het congres duidelijk is gebleken. Het heeft echter tot minder verwarring aanleiding gegeven dan men zou kunnen onderstellen, omdat toch wel zeer waarneembaar enkele vaste trekken te voorschijn zijn gekomen.

Deze mogen dan niet alleen het humanisme eigen zijn, hun samenstelling en onderlinge samenhang bepaalden wel degelijk het karakter van een beweging en van een geestelijke houding van eigen structuur. Het humanisme bezit trouwens een lange traditie waarin zich enkele klare beginselen en doeleinden hebben ontwikkeld. Het vrije onderzoek, de onbelemmerde ontplooiing van de menselijke persoon en het besef van sociale verantwoordelijkheid zijn positieve grondslagen, waarop ook de nadruk is gelegd, al sluiten deze dan ook bepaalde afwijzingen in, die in de geschiedenis van het humanisme en in zijn huidige vorm telkens naar voren treden: de verwerping van dogmatische en autoritaire beginselen. De kernvragen waarom de discussies, ingeleid en toegelicht door een aantal gedrukte artikelen - al was voor de bestudering er van te weinig tijd aan de deelnemers gegeven - zich bewogen, waren: wetenschap, democratie en de humanisering van de mens in de maatschappij. De noodzaak van wetenschappelijk onderzoek van alle vraagstukken die de

[p. 537]

studie van natuur en maatschappij opwerpen, is voor de humanist duidelijk. Dit onderzoek toch heeft het humanisme te allen tijde voorgestaan en het is tevens de hefboom geweest van elke vorm van vooruitgang. Daarnaast heeft de humanist ook als een wezen met sterk verantwoordelijkheidsgevoel het welzijn van de mens in de ruimste zin van het woord op het oog. De vrije ontplooiing van de mens in omstandigheden die dit mogelijk maken heeft de democratie tot voorwaarde. De humanisering van alle terreinen van menselijke activiteit is het omvattende doel van zijn streven.

In de tegenwoordige maatschappij stuit de humanist bij zijn streven vooral op vraagstukken die op het sociaal-politieke vlak liggen. Hij wordt dan ook, per definitie zou men kunnen zeggen, genoodzaakt zijn houding te bepalen ten aanzien van de politieke vraagstukken en beslissingen, die de menselijke samenleving tot in de kern raken. Daar zullen zich, juist uit hoofde van de persoonlijke beslissing die de humanist moet nemen, de grootste verscheidenheden binnen het humanisme vertonen. De waarde en betekenis van het humanisme in de samenleving zal echter grotendeels bepaald worden door wat van de verenigde humanisten uitgaat. Ten aanzien van dit punt willen wij enkele critische opmerkingen maken.

Het Christendom, is op het congres duidelijk uiteengezet, heeft aan gezag zoveel verloren, omdat het belemmerend heeft gewerkt op het vrije onderzoek en nog steeds dogma's in stand houdt en opvattingen verdedigt die voor dit onderzoek geen stand kunnen houden. Maar het is evenzeer een feit dat de kerken als morele macht hebben gefaald, doordat zij zich zo sterk hebben geconformeerd aan de machten der wereld, als bolwerken van conservatisme en zelfs reactie een bedenkelijke reputatie hebben verworven en zo weinig als een werkelijk christelijk geweten zijn opgetreden. Het humanisme dat, voor een deel de taak der kerken overnemend, als een geseculariseerd geweten der mensheid wil fungeren, zal zich moeten hoeden voor conformisme. Het zal een vrije en critische houding moeten tonen naar alle kanten en zich vrij houden van de neiging langs de weg van de minste weerstand erkenning te vinden. Het is goed voor de democratie op te komen, maar de democratie niet alleen in zijn Westerse betekenis te nemen, die in een groot deel van de wereld vereenzelvigd wordt met Westerse suprematie.

In dit verband lijkt het ons meer dan een tactische fout als zetel van de internationale unie Amerika te kiezen en het moet ons van het hart dat onze Belgische vrienden, die zich hiertegen verklaarden, meer begrip voor de uitwerking van zulk een besluit toonden dan de vertegenwoordigers van de drie Nederlandse organisaties, die unaniem vóór waren.

Overwegingen van practische aard waren hier onvoldoende en Europa

[p. 538]

met haar lange humanistische traditie en met meer mogelijkheden zich te houden buiten de heersende tegenstellingen ware, ook om tactische redenen, de juiste plaats geweest, zelfs als men wil toegeven, dat de plaats van vestiging een formele zaak lijkt en die van het secretariaat veel belangrijker. Tenslotte is op het congres de meest urgente kwestie in deze tijd, die van oorlog en vrede, wel heel weinig ter sprake gekomen. Ook al ware te voorzien, dat men hier niet tot eenstemmigheid zou zijn gekomen, nu is de indruk gewekt, alsof het vraagstuk zelf te zeer buiten de belangstelling stond of te gevaarlijk was om aan te raken.

Er is heel aan het begin, bij de opening van het congres door de Nederlandse voorzitter van het organisatiecomité gezegd, dat het humanisme zich ten aanzien van de practische problemen van thans moest distanciëren, dat men eerst èen hand moest hebben om een vuist te maken. Als de bedoeling aanwezig is om een vuist te zijn, dan mogen wij met vertrouwen verwachten, dat het in wereldverband georganiseerde humanisme een progressieve rol zal spelen. Wil het voor alles erkenning, wel, dan kan het een tehuis worden voor velen die een nieuw onderdak zoeken en dan heeft het ook zijn belang, maar dan zal het er weinig toe bijdragen het aangezicht der wereld te veranderen en het humaner trekken te geven.