De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 318]

Ex libris

José Ortega y Gasset. Bespiegelingen over leven en denken, historie en techniek. Ingeleid en vertaald door Dr G.J. Geers. 's-Gravenhage, Leopold, 1951.

De vertaler spreekt in zijn inleidend woord de hoop uit, dat Ortega, naast anderen die hij noemt - Dilthey, Sartre, Freud, Einstein - velen moge helpen om te komen tot een nieuw vertrouwen, een nieuwe levenshouding. Dat Ortega met zijn leer van de levensrede in deze tijd de functie kan vervullen als geestelijk voorlichter, als wekker tot een ‘nieuw geloof’, dat ben ik ook van mening. Dat hij als zodanig nog weinig aanvaard wordt, dat is ook vrij zeker. Het komt wellicht mee door de betrekkelijke onbekendheid van zijn geschriften, die ten onzent, vooral door wijlen Johan Brouwer en nu door Geers, eerst meer toegankelijk zijn geworden. De keuze die Geers nu gedaan heeft uit het rijke oeuvre van Ortega, nadat hij enige jaren geleden een bundel onder de titel: ‘Zelfinkeer en verbijstering’, in vertaling het licht heeft doen zien, wettigt volkomen de belangstelling die hij voor de Spaanse filosoof vraagt.

Het geheim van het boeiende van deze essays is het denken van een centraal punt uit, dat samengaat met een rijkdom aan gezichtspunten, waaronder het centrale thema: het probleem van het mens-zijn, wordt bezien. Elk essay heeft deze mengeling van grote beweeglijkheid en vasthoudendheid. Ortega is een koorddanser die over afgronden loopt en wat soms capriolen lijken, zijn de evenwichtsoefeningen van een vermetele geest. Hij doet - of hij bespiegelingen over de techniek houdt, of laat zien hoe hij Dilthey's denkwijze heeft opgevangen, of schrijft over de historie als systeem - langs verschillende wegen de mens als een historisch wezen leren begrijpen, wiens natuur niet is, maar wordt. De historie is voor hem de ontdekking van de baan, waarlangs de mens zich heeft bewogen. Als deze achtereenvolgens het godsgeloof en het geloof in de rede heeft verloren, dan ontdekt hij zichzelf in zijn geschiedenis. Hiermee houdt hij zich niet bezig uit nieuwsgierigheid, maar uit noodzaak, de moeder van elke filosofie. De ontdekking van de ‘historische rede’ is volgens Ortega de taak van het filosoferen van thans.

Het zijn geen dorre betogen die Ortega levert, maar het is ook geen louter brillant gepraat. Het is levendig denken, waar wij in betrokken worden bij het lezen.

O.N.

Prof. Dr P.J. Zoetmulder, Cultuur. Oost en West. Uitg. Van der Peet, Amsterdam; Penerbitan dan balai buku Indonesia, Djakarta, Surabaia, 1951.

De strekking van dit nuttige, goed geschreven boekje is met enkele woorden aan te duiden: eens en voor al af te rekenen met alle geijkte tegenstellingen tussen ‘Oost’ en ‘West’, die velen zo gaarne hanteren. Maar eigenlijk doe ik de schrijver reeds met deze vereenvoudigende kenschets van zijn boek onrecht. Want de hele strekking van zijn betoog is juist, aan te tonen hoe ingewikkeld de dingen liggen, hoezeer men de werkelijkheid verwrikt door alles te willen passen in vereenvoudigende schema's.

De schrijver put bij zijn diepgaande beschouwingen over westerse en oosterse culturen volop uit zijn rijke kennis van de geschiedenis der wijsbegeerte in Europa en in Azië. Hij weet zijn betoog telkens te verlevendigen met sprekende voorbeelden, voor een niet gering deel ontleend aan de Javaanse samenleving in verleden en heden. Hij confronteert ons met de cultuurtheorieën van Oswald Spengler en Lévy-Bruhl en zovele anderen, en legt op weloverwogen en heldere wijze onvolkomenheden en eenzijdigheden in hun theorieën bloot.

[p. 319]

En als wij aan het einde van het boekje zijn gekomen, zijn wij niet enkel onder de indruk van des schrijvers grote kunde en belezenheid, maar zijn wij ook overtuigd geraakt van de grote gecompliceerdheid van het begrip ‘oosterse cultuur’. Maar niet minder van die van het begrip ‘westerse cultuur’, waarover men op bladzijde 95 de volgende wijze uitspraak kan vinden: ‘Er is in het Westen geen sprake van één gave cultuur, maar van verschillende richtingen, welke allen, in meerdere of mindere mate, geërfd hebben uit die ene cultuur in het verleden, en er het hunne aan hebben toegevoegd... Doch de paradox doet zich voor, dat vooral zij, die verdraagzaamheid en vrijheid als het kenmerk van de Westerse geest naar voren brengen, dit op zulk een onverdraagzame wijze doen, dat ze elke andere wereldbeschouwing dan de hunne een plaats naast zich weigeren. Ze binden zich zeer nauwe oogkleppen aan om maar hun eigen richting als de enige te zien’.

W.F.W.

Marx on China. 1853-1860. Articles from the New York Daily Tribune. With an introduction and notes by Dona Torr. Lawrence & Wishart, London, 1951.

Voor onze kennis van de Aziatische ontwikkelingen in de negentiende eeuw vormen de scherpzinnige analyses, die Marx en Engels van Londen uit regelmatig inzonden bij het New Yorkse dagblad, een kostbare bron van materiaal. Het was daarom een gelukkige gedachte, hun artikelen over China opnieuw in het Engels uit te geven [in Duitse en Russische vertaling waren de belangrijkste ervan reeds eerder verschenen]. Weliswaar staat deze collectie in betekenis achter bij de voor ons inzicht in de structuur der oude Aziatische samenleving onmisbare artikelen van Marx over India. Toch vindt men ook in deze bundel verrassende gegevens, zoals b.v. de uittreksels uit een rapport van een Brits vertegenwoordiger in Canton over de rol van de weefnijverheid op het Chinese platteland.

Belangwekkend is ook Marx' grote vergissing: zijn verwachting, dat de grote Taiping-opstand en de Sepoy-opstand in India tekenen waren van een naderend einde van het kapitalistische stelsel in Europa. Hij meende, dat als gevolg van deze opstanden de afzetmarkt voor Britse industriële goederen nog meer beperkt zou worden dan reeds het geval was, en dat de daaruit voortvloeiende industriële crisis tot een socialistische revolutie in Europa zou leiden. En wanneer onze Europese reactionnairen dan hun toevlucht zouden zoeken in Azië, en tenslotte de Chinese muur zouden bereiken, opgericht ter bescherming van de haard bij uitstek van reactionnair conservatisme, dan zou het wel eens kunnen gebeuren, dat zij boven de muur het opschrift zouden vinden: ‘Chinese Republiek. Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap’.

Marx had gelijk. Maar hij was met zijn voorspelling honderd jaar te vroeg. En dit is een belangrijke les. Het is niet alleen van belang, de juiste tendenties te onderkennen; ook de tijdsfactor mag niet worden verwaarloosd. Wanneer nu wederom velen het einde van het kapitalistisch stelsel nabij achten, op grond van de beperking van de afzetmarkt als gevolg van de revolutie in Azië, dan hebben zij natuurlijk gelijk; maar het kan nog wel een tijdje duren [al zal dit wel geen honderd jaar meer zijn!] voordat zij gelijk krijgen.

Ook voor hen, die belangstellen in de Britse parlementaire geschiedenis, geeft de verzameling aardige stof. Men zou interessante vergelijkingen kunnen maken tussen de funeste imperialistische politiek van Palmerston in die jaren, en die van de China lobby in de huidige Verenigde Staten, die de wereldrol van Engeland hebben overgenomen. Zo kunnen zij, die zich de lessen der historie ten nutte willen maken, op bladzijde 74 van deze bundel nog eens nalezen hoe iedere Engelse oorlogsdaad tegen China er slechts toe strekte, dit land verder te drijven ‘into the arms of her northern neighbour’.

W.F.W.

[p. 320]

Ernst Robert Curtius, Balzac ², 1951 [A. Francke AG-Verlag-Bern, br. fr. 12.80, gb. fr. 16.50].

De eerste druk van Curtius' Balzac is van 1923, een franse bewerking van Henri Jourdain zag in 1933 het licht en nu ligt een ongewijzigde herdruk van de oorspronkelijke editie voor ons. In de steeds aangroeiende literatuur over Balzac - meer dan ooit staat hij in de belangstelling - neemt het werk van Curtius, het is haast overbodig het te zeggen, een bijzondere plaats in. C. is geen Balzac-vorser, wel een Balzac-bewonderaar, hij acht hem de grootste 19de-eeuwse franse schrijver, de enige die de wereld ‘bejaht’. Het bijzondere van Curtius naast Billy, Guyon, Zweig e.a. is dat hij geen levensverhaal geeft en niet Balzac van een bepaald oogpunt uit beschouwt, maar de totale Balzac tekent door van de grondelementen die hij in deze geweldenaar en diens oeuvre vindt, uit te gaan. Deze grondelementen werkt hij dan in een aantal hoofdstukken uit: geheimenis: oorsprong en einddoel van alles is voor B. mysterie, er zijn mysterieuse causes et effets [causaliteitsmystiek]; magie: alles is aan alles verwant, het Al is een eenheid; energie: de geestelijke existentie is een phaenomeen van krachtsontplooiing; hartstocht: in al haar vormen, la vie est dans la passion; liefde: eveneens in haar verschillende vormen, j'aime de tous les amours à la fois; macht: vier mannen zullen in de 19de eeuw een onmetelijk leven gekend hebben, Napoleon, Cuvier, O'Connell en ik wil de vierde zijn; kennisdrang: faustische naar het absolute: was die Welt im innersten zusammen hält; maatschappij: hij zag de rijkdom van zijn tijd omdat hij hem liefhad, en sloot zich aan bij Bonald's uitspraak: la litterature est l'expression de la société; politiek: de beste staat is die welke een summum van energie-ontplooiing toelaat; religie: magisch-mystisch syncretisme, de Katholieke Kerk de voorlopige en vergankelijke vorm van een eeuwige religieuse waarheid; romantiek: haar bezieldheid en kleurigheid, verbonden met de analyse en de intellectualiteit van het classicisme was het aesthetisch ideaal, waarin B. de literaire groepen verenigen wilde.

Deze uitgangspunten zijn gelukkig gekozen, Curtius belicht er inderdaad de gehele Balzac en diens ongemene rijkdom van geest mede; hij maakt vooral duidelijk hoe B.'s ‘wisselende’ houding in verschillende perioden meer schijn dan werkelijkheid is en eveneens hoezeer de Comédie Humaine van de aanvang af een eenheid is geweest. - Een drietal hoofdstukken: over het oeuvre van Balzac, zijn persoonlijkheid en zijn werking, besluiten dit boek, waarvan men het laatste, over de werking, wel gaarne had zien aangevuld. Als compensatie hiervoor vindt men een opstel Wiederbegegnung mit Balzac in de eerder hier aangekondigde Kritische Essays. - Van en over Balzac kunnen wij eigenlijk nooit genoeg lezen; dit fijnzinnige en heldere boek van Curtius ga men niet voorbij. Het behoort tot het allerbeste van de Balzac-literatuur.

K.F. Proost.