De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 291]

A. Romein-Verschoor
Over het Nederlands in Indonesië

Er waren sportdemonstraties in het stadion in Jogja: knotszwaaien door meisjes, die kennelijk het rhythmisch dansgebaar van nature in de botten zat en natuurlijk een baseball-wedstrijd, want zijn we op weg naar one-world-or-none of niet?

Voor ons op de ere-tribune zitten de jonge sultan en de president van de Gadjah Mada-universiteit. Ze spreken... Nederlands. Zeker niet omdat ze geen van beiden iets anders kennen. Misschien om het ingewikkelde protocollaire probleem te ontgaan van hoog- en laag-Javaans of Indonesisch, want een sultan, ook een die zijn functie neergelegd heeft, blijft een sultan, maar een oud Leids student kan in een universiteitspresident niet louter alleen de onderdaan zien. Maar ook wel omdat de Indonesische intellectueel van boven de 25 het Nederlands nog altijd voor in de mond ligt.

Onlangs ontmoette ik een jonge man uit de sultansfamilie met vrouw en zoontje. Toen ik me tot het kind wendde, zei de moeder verontschuldigend: Hij spreekt nog geen Nederlands. - Dat is toch ook niet nodig, meende ik. - O ja, was het antwoord, anders kan hij geen boeken lezen. De rede, door president Soekarno bij de eerste-steenlegging van de nieuwe Gadjah-Mada-Universiteit gehouden, was ook door hen die geen Indonesisch verstaan, vrijwel te volgen, ten eerste, omdat Soekarno een onmiskenbaar begaafd redenaar is, maar ook - en vooral - omdat hij juist voor de kernbegrippen van zijn betoog naar Nederlandse uitdrukkingen greep. Tien tegen één, dat in een gesprek met Indonesische intellectuelen binnen het half uur op de een of andere manier het probleem van het Nederlands aan de orde komt. Het is inderdaad een brandend probleem, omdat het er heus niet een van nationale gevoeligheid, zo men wil, overgevoeligheid alleen is.

Van de taalgevoeligheid hebben wij overigens zelf tijdens de Duitse bezetting genoeg opgedaan om ons er in te kunnen verplaatsen. Ieder maar even redelijk denkend mens zal dan ook van nature de rancuneuse spot van de oudgast afwijzen over het gebruik van maleis, dat apentaaltje, om boeken en kranten in te drukken, de ‘grapjes’ over de repoebliek van mensen, die het heel gewoon vinden, dat een Engelsman ‘riepublik’ zegt. Het spreekt bovendien - politiek, economisch en cultureel bezien - vanzelf, dat een zich nieuw vormende staat-en-natie naar het bezit van één gemeenschappelijke verkeers- en cultuurtaal streeft. We beleven hetzelfde verschijnsel in Israël, waar men overigens twee voordelen heeft: 1e. het Hebreeuws heeft zelfs voor de Joden die het niet spreken het aure-

[p. 292]

ool van het eigene en 2e. de taal der inkomelingen is zo verscheiden, dat er geen aangewezen concurrent van het Hebreeuws is en die verscheidenheid dwingt tot een spoedige oplossing. Maar nog iets anders: we hebben in een enigszins zwakkere vorm hetzelfde beleefd in Nederland, toen op het eind van de 16e eeuw zeven kleine boerenstaatjes losgescheurd van de Frans-Spaans-Latijnse beschaving van het Zuiden zich door mannen als Spieghel, Stevin en Hooft en de Bijbelvertalers een eigen cultuurtaal lieten smeden.

Men spreekt hier veel over ‘sentimenten’ in de zin van nationale - en ook wel sociale - gevoeligheden. Toch heb ik hier nog geen Nederlander ontmoet, die niet van oordeel is, dat die ‘sentimenten’ na al wat er gegebeurd is, weinig fel en agressief zijn. Maar het is al te begrijpelijk, dat men in de wittebroodsweken der onafhankelijkheidsverklaring, en zeker na twee ‘politionele acties’ afwijzend stond tegenover het gebruik van de taal der oude overheersers, die - nuchter beschouwd - bovendien niet eens het voordeel had, zoals het Engels voor de Indiërs, van een wereldtaal te zijn.

Evenwel: dezelfde nationale herleving, die de groei van een algemeen-Indonesische taal stimuleert, drijft ook het onderwijs tot een tropische wasdom. Hoger, middelbaar, lager en vakonderwijs hongeren naar schoolruimte, leermateriaal en leerkrachten. Geen professor, die niet een tweede of derde vak doceert, studenten worden met ieder andere intellectueel die zich een paar uur per dag vrij kan maken, in het middelbaar onderwijs ingeschakeld, onderwijzers en leraren in schriftelijke spoedcursussen opgeleid. En hier zit de grote knoop van het taalprobleem. Het hoger onderwijs drijft op een kleine groep hoogleraren uit het oude bestel (Nederlanders en Indonesiërs), een groep Nederlanders, die zich door geen ware of onware verhalen ervan hebben laten weerhouden om na de oorlog hier een niet altijd gemakkelijke, maar zeker dankbare taak te zoeken en een groep jonge Indonesische krachten, die hier of in Nederland, maar in ieder geval in het Nederlands opgeleid zijn. Zo men al van de Indonesiërs theoretisch kan verlangen dat ze niet zonder moeite en pijn hun wetenschappelijk jargon omzetten in een taal, die tot nu toe vrijwel louter verkeerstaal was, dat ze naast hun zware onderwijstaak ook nog even terloops als taalscheppers optreden, ook van de bestgezinde Nederlander kan men dat niet verwachten - en de goedgezinde Nederlander is hier op het ogenblik een nog niet te verwaarlozen kracht.

Maar intussen was bij het lager en middelbaar onderwijs het Nederlands als voertaal en veelal ook als leervak radicaal afgeschaft. Dat betekende, dat er aan de universiteit nieuwe lichtingen verschenen, die hun Nederlandse, maar ook vaak hun Indonesische hoogleraren niet verstonden en die niet in staat waren de - toch al schaarse - leerboeken te gebruiken.

[p. 293]

Bij het lager en middelbaar onderwijs worstelde men bovendien ook met het leermiddelenprobleem, want goed-vertaalde, goed-bewerkte en aan de situatie aangepaste leerboeken laten zich niet uit de grond stampen. Gevolg: ouders die zelf geen Nederlandse scholing hebben gehad en hun kinderen een goede kans niet willen onthouden, laten ze privaatlessen in het Nederlands geven.

Wat tot nu toe een pijnlijke zaak was, waarover men alleen onder elkaar sprak, komt nu in de openbaarheid. Studenten protesteren bij de overheid en in kranten: wat kan ons de taal schelen, als we maar wat leren. Waarom moeten wij vaak dure extra bijlessen bij Hollanders nemen om het hoger onderwijs te kunnen volgen? Laten wij het dan maar liever op school leren! Aan de universiteiten zijn pogingen gedaan met Engels, maar niet alleen dat dat een extra druk werd voor de hoogleraren, de studenten bleken het nog veel minder goed dan het Nederlands te kunnen volgen en bovendien merkte men terecht op, dat het verzet ging tegen Europese, niet tegen Nederlandse cultuurinfiltratie en dat daarbij de taal van een klein volk minder gevaarlijk was voor een volk met een cultuurtaal-in-de-maak dan een wereldtaal.

De propaganda voor het Nederlands wordt breder en luider. Natuurlijk niet zonder verzet. Het maakte onlangs een ernstig punt van bespreking uit op een congres van de Taman-siswah-scholen. (Taman-siswah-scholen, letterlijk ‘leerlingtuinen’, in de Nederlands-Indische periode gesticht door jonge intellectuelen, die vaak met opoffering van goedbetaalde functies als minimum-lijders in deze ongesubsidieerde scholen de landskinderen het onderwijs brachten, waarvan het gouvernement ze, goeddeels, nog verstoken liet.) De discussie liep uit op een besluit om op deze scholen althans het Nederlands niet weer op te nemen. In een vergadering van de cultuurraad met genodigde belanghebbenden en belangstellenden werden beide standpunten verdedigd, naar aanleiding van een voorgesteld advies aan de regering om van 1953 af Indonesisch als voertaal voor alle onderwijs verplicht te stellen. Maar een reëeldenkende jongeman wierp de vraag op: waarom ons zo druk te maken over de westerse cultuur-infiltratie via een taal, die toch voorbestemd is hier binnen afzienbare tijd te verdwijnen, terwijl hier in Jogja alleen zes bioscopen in twee voorstellingen per dag westerse import spuien. Een reëel-denkende vrouw - de echtgenote van de voorzitter nog wel - vroeg: hebben we geen andere zorgen, zitten wij met het vrouwenvraagstuk en het hele sexuele probleem, dat hier door snelle verwesterlijking gevaarlijke aspecten krijgt, niet veel meer in de knoop? En een bedaarde jonge magistraat zei over zijn glaasje limonade in de pauze: Niet te veel over praten en rustig je gang gaan.

Dat is als individuele raadgeving voortreffelijk, maar geen oplossing voor

[p. 294]

hen, die in het openbaar een beslissing moeten nemen. En het lijkt nu een gelukkig verschijnsel, dat er steeds meer zijn, die het aandurven. Niet alleen omdat dat op een uitslijten van ‘sentimenten’ wijst, maar ook omdat de zaak daarmee al half is opgelost. Want wanneer er Indonesische professoren zijn, die ronduit zeggen: nog tien (zes of vijf, naar gelang van het vak) jaar Nederlands, dan betekent dat geen capitulatie tegenover het verleden, maar integendeel een zakelijk uitzetten van het bestek: zoveel tijd hebben we nog nodig voor we zonder schade aan het peil van ons onderwijs op Indonesisch kunnen overschakelen en dat zullen we ook doen.

Dat is ook de teneur van een dezer dagen verschenen brochure van de heer A. Panggebean, hoofd van de inspectie der S.M.P. (Mulo-scholen) op West-Java.

Hij geeft in onverbloemde taal de stemming onder de studenten weer: ‘Er zijn,’ zegt hij, ‘vele studenten, die niet begrijpen, waarom de huidige leiders het Nederlands niet op de middelbare scholen onderwezen willen zien. Deze studenten veronderstellen, dat de leiders zulks met opzet doen ten einde te bewerkstelligen, dat de huidige leiders de vooruitgang kunnen monopoliseren. Want de kinderen van hen, die zich gekant tonen tegen het Nederlands op scholen, trachten zelf op alle mogelijke manieren Nederlands te leren en krijgen op die wijze een voorsprong, terwijl de kinderen van het gewone volk, die geen Nederlands kennen, steeds meer achterblijven...’.

Het is een uitvoerig geschrift, waarin niet alleen de verhouding tot het Nederlands, maar het hele vraagstuk van vreemde talen op de Indonesische middelbare school onder de ogen wordt gezien en een gezonde oplossing voorgesteld: Nederlands als overgangstaal, op de duur Engels als internationale omgangstaal, niet blijven hangen in de overladen Nederlandse traditie met Duits en Frans, maar deze talen hoogstens facultatief op enkele speciale scholen met Chinees, Arabisch, Spaans, Grieks en Latijn. En zijn ‘paradoxale conclusie’ pakt ons inziens het hele probleem in de kern: ‘Om te zorgen, dat het Nederlands geen “onmisbaar” iets wordt voor Indonesië, dient deze taal juist te worden onderwezen. Het is voor een student immers niet voldoende uitsluitend colleges te kunnen volgen. Hij moet ook boeken kunnen lezen. En voor onze kinderen zijn Nederlandse boeken veel gemakkelijker dan Engelse. Nederlandse professoren zijn voor ons practischer dan Engelse. En voor de regering: Nederlandse professoren zijn goedkoper dan professoren, die slechts kunnen doceren in de Engelse taal.’

De jurist prof. Sudiman Kartohadiprodjo in een artikel in het weekblad ‘Siasat’ stelt het haast nog scherper: ‘De Nederlandse taal is nog nodig om een academische graad te verwerven of ten minste om jurist te wor-

[p. 295]

den.’ Hij betoogt, dat het niet alleen om leerboeken gaat, maar dat het recht, zoals het nu in Indonesië gesproken wordt nog bijna geheel berust op Nederlandse rechtsregelingen en Nederlandse jurisprudentie, zelfs wat het adatrecht betreft. ‘Het niet onderwijzen van Nederlands op de middelbare scholen betekent verlenging van de noodzaak om vreemde (Nederlandse) krachten bij de staatsorganen in te schakelen, betekent, dat de academische groep van ons volk een “elite”-groep zal worden, een elite, niet in de betekenis van een intellectuele, maar van een finantiële elite; betekent een afdwaling van de door ons nagestreefde democratie, dat ieder van onze jongelieden, die over voldoende capaciteiten beschikt, hogeschool-opleiding moet kunnen volgen.’

De Nederlander, die dit alles met belangstelling en sympathie, maar ook wel eens even als Nederlander leest en aanhoort, wordt er zich van bewust, dat wij hier nog altijd kansen te winnen en te verliezen hebben.

Kansen te winnen hebben, niet in die zin dat wij ooit weer een officiële wederinvoering van het Nederlands op de middelbare, laat staan op de lagere school verwachten. Maar wel in die zin, dat er in de eerstvolgende jaren voor Nederlandse docenten (met begrip voor de situatie) een rijk en vruchtbaar arbeidsveld open ligt in Indonesië. De praktijk van het redelijk inzicht immers triomfeert in dit bij uitstek redelijk volk uiteindelijk over de openbare belijdenis van nationale ‘sentimenten.’.