De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 254]

Ex libris

Dr G.J. Held, De Papoea, cultuurimprovisator, N.V. Uitgeverij W. van Hoeve, 's Gravenhage/Bandung, 1951.
Dr H.Th. Chabot, Verwantschap, stand en sexe in Zuid-Celebes, dissertatie Djakarta, J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij N.V., Groningen/Djakarta, 1950.
Prof. Dr J.J. Fahrenfort, India. Land van Hindoes en Mohammedanen, Terra bibliotheek, J.A. Boom en Zoon, Uitgevers, Meppel, 1950.

Men kan zich moeilijk een groter verschil in karakter voorstellen dan dat tussen de studies van de beide docenten der Universiteit van Djakarta enerzijds en het boek van de Amsterdamse hoogleraar anderzijds. En toch handelen zij alle over een ‘oosters’ volk. En toch zijn de schrijvers alle drie ethnologen. Het is de moeite waard, ons op dit verschil nader te bezinnen.

Professor Held tracht, aan de hand van deels door hemzelf deels door anderen verricht terreinonderzoek een karakteristiek te geven van de Papoease beschaving. De nadruk valt, in de door hem gegeven beschrijving en analyse, op de verwantschapsordening en op de godsdienstige factoren. Begrijpelijk voor een territoir, waar de genealogische groepen nog een overheersende plaats innemen en waar godsdienst en levenspractijk nog nauw met elkaar verweven zijn. De schrijver gaat met grote omzichtigheid te werk, kiest zorgvuldig de betrouwbaarste gegevens als basis voor zijn beschouwingen, en waakt er voor dat zijn commentaar op de sociale instellingen bij de Papoeas niet kan worden opgevat als zedelijke afkeuring of goedkeuring. De meest kenmerkende gemeenschappelijke trek van de Papoease cultuur, aldus dr Held, is... haar variabiliteit! De maatschappij wordt gekenmerkt door het ontbreken van een strakke structuur, van een geprononceerde levensstijl en een uitgewerkte cultuurvorm. Nieuwe cultuurelementen worden gemakkelijk geadapteerd; maar de Papoea voegt de elementen al improviserend samen tot onderling variërende cultuurcomplexen. Vandaar de ondertitel van het boek: De Papoea, cultuurimprovisator.

Men mist in het boek een goede, duidelijke kaart, en een litteratuurlijst. En verder mist men er... de Indonesiër, die, naast de westerse vreemdeling, toch heus ook in het verleden tal van nieuwe cultuurelementen aan de Papoease beschaving heeft toegevoegd.

Nog meer dan het werk van Professor Held berust het proefschrift van dr Chabot op eigen terreinonderzoek. Als zodanig is het, in de uiterst moeilijke naoorlogse jaren, een prestatie die er wezen mag. Terwijl het vóóroorlogse onderzoek van dr Friedericy naar de standen onder de Buginezen en Makassaren vooral betrekking had op de hoofdenstand, hebben dr Chabot en zijn vrouw zich gemengd onder de gewone landbouwersbevolking. Aldus is hij erin geslaagd een genuanceerd beeld te schets sen van de samenleving van Zuid-Celebe- - een beeld dat getuigt van een scherp waarnemingsvermogen en dat dikwijls afwijkt van hetgeen men uit de mond van de adathoofden pleegt te horen. Evenals Held heeft Chabot, in het voetspoor van Margaret Mead, getracht de culturele ‘persoonlijkheidsnormen’ voor beide sexen vast te stellen; dat wil dus zeggen, na te gaan welk mannelijk en vrouwelijk ideaal in de desbetreffende samenleving heerst, en welke aanpassingsmiddelen er zijn voor de individuen, die er niet in slagen zich aan dit cultuurideaal te conformeren. Evenals Held heeft voorts Chabot er in de eerste plaats naar gestreefd, de structuur van de samenleving van Zuid-Celebes via verwantschapsverhoudingen te benaderen - een methode, ‘sinds Rivers door de ethnologen reeds algemeen als juist aanvaard’ (Chabot, blz. 4).

Is het billijk, naast deze producten van terreinonderzoek een in de studeerkamer totstandgekomen geschrift als India, land

[p. 255]

van Hindoes en Mohammedanen, te stellen? Is het gepast, een vergelijking te maken tussen voor vakgenoten geschreven ethnologische studies en een voor het algemeen publiek bestemde landbeschrijving? Want al is het geschreven door een ethnoloog - veel typisch ethnologisch zal men in dr Fahrenfort's boek niet vinden, of het moesten de bijvoegsels zijn over de Todas en de Thags. Voor het overige zou men het boek eerder moeten rekenen tot het terrein der sociale geografie dan tot dat der ethnografie.

Maar nu is het juist zo merkwaardig, dat naast de geheel of ten dele op terreinonderzoek gebaseerde studies van Chabot en Held dit niet op persoonlijke kennis van land en volk berustende werk toch beslist niet verbleekt, en evenmin een duffe studeerkamerlucht verspreidt. Integendeel, in sommige opzichten doet het zelfs levender en reëler aan. De werken van Held en Chabot graven beslist dieper. Maar hun werk is tevens eenzijdiger. Is het inderdaad mogelijk een samenleving te typeren, in zijn totale structuur te begrijpen, door haar vrijwel uitsluitend te benaderen vanuit het principe der verwantschapsordening? Voor Nieuw-Guinea moge dit nog tot op zekere hoogte doenlijk zijn - in de samenleving van Zuid-Celebes is deze verwantschapsordening toch niet meer dan één van de bepalende structurele factoren. Behoort het economisch leven, de wijze van voorziening in de dagelijkse behoeften, niet evenzeer tot de essentiële componenten van de maatschappelijke structuur? Dr Held wijdt wel een hoofdstuk aan ‘Het economisch leven’ - maar ook dit hoofdstuk staat wel erg in het teken van de godsdienstige factoren en de traditionele geschenkenruil - van de eigenlijke strijd om het bestaan krijgt men toch nauwelijks een indruk. En is een sociale structuur te begrijpen los van haar historie, los van de ontwikkeling der technische vaardigheden en economische vormen? Held's laatste hoofdstuk heet wel ‘Veranderingen’ - maar de voornaamste recente veranderingen, die welke het gevolg zijn van een aanraking met het westers wereldverkeer, worden toch maar zeer terloops behandeld, en in een sfeer van al te rozig optimisme. Heeft de met hoofdletters aangeduide trits ‘Bestuur, Zending en Onderneming’ in de koloniale wereld in het algemeen de heilzame werking gehad, die Held er voor de toekomst van Nieuw-Guinea van verwacht (blz. 219)? En is een methode, die tracht met enkele woorden een cultuur, of een persoonlijkheidstype te karakteriseren, daarmee niet op een gevaarlijke weg? Zijn dergelijke karakteristieken niet vaak wat erg subjectief, en afhankelijk... van het persoonlijkheidstype van de onderzoeker? Held en Chabot geven herhaaldelijk blijk dit te beseffen - maar het lijkt mij toch wel juist in dit verband de vraag te stellen, of men met de karakteristiek De Papoea, cultuurimprovisator veel opschiet? Zou men niet eerder naar oorzaken van die ongestructureerdheid en variabiliteit in de cultuur van Nieuw-Guinea moeten speuren - die men dan wellicht zou mogen zoeken in de grote geografische spreiding en het onderling isolement der Papoease volkjes en in het ontbreken van een gevestigde, aan de grond gebonden landbouwersbevolking?

Fahrenfort's beschrijving van India en Pakistan - want India mag thans nauwelijks meer land van Mohammedanen heten - treft juist door zijn nuchterheid, door een zich niet van te voren vastleggen op een bepaald theoretisch uitgangspunt, en door het ontbreken van een eenzijdige nadruk op bepaalde factoren. Hierdoor komen ook economische, historische en politieke elementen in het sociale leven tot hun recht. In het algemeen weet Fahrenfort voor de onderlinge samenhang der problemen wel begrip te wekken. Hij legt, meer dan Held en Chabot, de nadruk op de vragen, die werkelijke levensvragen zijn voor de volkeren van wie hij spreekt. Men zou, ook in de behandeling van de economische en sociale geschiedenis, wel eens wat meer diepte wensen. Wij mogen de hoop uitspreken, dat de schrijver in een volgende druk gebruik zal kunnen maken van A.R. Desai, Social Background of Indian Nationalism; misschien kan hij dan ook aan de Islam diepgaander beschouwingen wij-

[p. 256]

den, en zal hij met name de modernistische stromingen in deze godsdienst niet veronachtzamen. Bij Wilfred Cantwell Smith, Modern Islam in India, kan hij een schat van materiaal vinden. Maar zoals het voor ons ligt, geeft het boek toch wel inzicht in het koloniale verleden van India en Pakistan - en daardoor tevens in de problematiek van heden en toekomst.

W.F.W.

Fokke Sierksma. Tussen twee vuren. Een pamflet en een essay, De Bezige Bij, 1952 [Ook als nummer van Podium verschenen].

Sierksma is wellicht de beste essayist onder de jongeren. Hij heeft er het schrijverstalent en de eruditie voor. Dit essay heeft bovendien nog vaart gekregen, doordat verontwaardiging hem dreef, de verontwaardiging van de man die zijn vriend op groffe wijze aangevallen ziet. Het betreft het boek van Vestdijk ‘De toekomst der religie’, dat het voorwerp is geweest van onbesuisde, arrogante en begriploze agressie. Het essay van Sierksma is tevens een uitstekend pamflet geworden.

Het onthult een situatie die om herstel vraagt. De theologie, die eens uit de literatuur is verjaagd, heeft zich thans een groter aanzien verworven dan voorheen. Dat heeft verschillende oorzaken, maar ook deze, dat het begrip voor de religie is veranderd en toegenomen. Daar getuigt o.a. Vestdijks boek van. Men zou nu onder theologen aandacht voor dit boek mogen verwachten, maar het is met een grauw en een snauw als waardeloos terzij geworpen. Dat komt omdat de theologie zich weer zo vast in 't zadel waant, al is 't dan misschien van een oud stokpaard. Zij is dogmatisch, gebiedend, onverdraagzaam. Een ieder die haar gebied betreedt zonder bewijs van toegang, wordt teruggewezen. Is hij niet bekwaam, zijn zijn gezichtspunten niet van waarde? Er wordt nauwelijks naar gevraagd. Voor Vestdijk die op al de aanvallen geantwoord heeft, maar voor wiens wederwoord geen bescheid over was, is nu Sierksma in het krijt getreden, een leerling van Van der Leeuw, waarschijnlijk zijn knapste, die de kritikasters compleet in hun hemd heeft gezet. Was hij 't geheel met Vestdijk eens? Neen, hij heeft, kundig en beknopt, zijn bezwaren uiteengezet, maar tevens laten zien, wat dit boek van Vestdijk voor belang heeft en wat het waard is. De kritiek, als men ze zo noemen wil, van de professoren Miskotte, De Vos, en tot Sierksma's grote teleurstelling, ook Van der Leeuw, wordt in een betoog dat even fel is als ‘to the point’, tot niets gereduceerd, voor zover Vestdijk zelf de onwaarde er niet al van had aangetoond. Eén hooggeleerde recensent, prof. Bleeker, heeft het boek recht gedaan in een uitvoerige bespreking. Het is wel curieus, dat in dit theologisch land over een boek als van Vestdijk over de toekomst der religie ongeveer maar één verstandig woord door theologen gezegd kan worden en de rimram der anderen door een godsdienstwetenschapsman, die men geen theoloog mag noemen, aan de kaak gesteld moet worden.

O.N.