De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 190]

Ex libris

H. Bonger, Leraar der Mensenrechten, Thomas Jefferson. Van Loghum Slaterus, Arnhem 1951.

De goede reputatie, die de serie ‘Gastmaal der Eeuwen’, waarvan thans 16 deeltjes verschenen zijn, wel reeds heeft verworven, wordt ook door dit werkje van drs. H. Bonger gehandhaafd. Volgens de in deze reeks toegepaste methode, om belangrijke onderwerpen uit de Europese cultuurgeschiedenis te groeperen rondom bepaalde historische persoonlijkheden, heeft Schr. de idee der mensenrechten, zoals ze in de Amerikaanse en Franse Verklaringen van resp. 1776 en 1789 gedaante heeft gekregen, behandeld in verband met de figuur van Thomas Jefferson, die hiervoor zeker 't meest in aanmerking kwam en die tevens als symbool kan dienen voor de culturele terugwerking van het koloniale Noord-Amerika op het Europes econtinent. De herleving van de idee der mensenrechten in en na de tweede Wereldoorlog, waaruit o.a. de - eveneens in de ‘Bijlagen’ afgedrukte - ‘Universele Verklaring van Mensenrechten’ van December 1948 is voortgekomen, heeft ook nieuwe belangstelling voor de eind-18e-eeuwse Verklaringen gewekt. Een historische behandeling zal van het tijdsverschil tussen toen en nu rekenschap moeten geven. Schr. doet dit door van socialistisch standpunt het burgerlijk karakter van de toenmalige mensenrechten in het licht te stellen. Behalve de beroemde Verklaringen zelf, en het aandeel van Jefferson hierin, brengt hij ook hun voorgeschiedenis en geestelijke achtergrond ter sprake, en wijst op de meningsverschillen die hierover zijn gerezen. In zijn bestek kon hij hier niet diep op ingaan, maar de lezer vindt toch voldoende stof en aanwijzingen voor verdere studie. In het feitelijk relaas missen wij slechts de mensenrechten-catalogus, die in 1791, en wel mede onder invloed van Jefferson, in de vorm van amendementen aan de Amerikaanse Constitutie is toegevoegd.

Ten slotte een anti-critische opmerking. Het afhankelijk-stellen der mensenrechten van het unanimiteitsbeginsel door ref. heeft de strekking de moeilijkheid van het mensenrechten-probleem in onze tijd volledig bewust te maken, en is daarom juist anti-utopistisch, terwijl Schr.'s bewering, dat bewondering voor Rousseau tot dit ‘utopisme’ zou hebben verleid [p. 59], wordt gelogenstraft door wat hij elders [p. 52] meedeelt.

S.

Sam de Wolff, En toch...! Driekwart eeuw socialisme in vogelvlucht. G.J.A. Ruys' Uitgeversmaatschappij N.V., Amsterdam, 1951, 237 blz.

In de geschiedenis van het socialisme ontmoet men niet weinig figuren, die men, als groep genomen, zou kunnen beschouwen als een stuk geweten van de arbeidersbeweging. Als groep genomen: is dit eigenlijk wel verantwoord tegenover een aantal persoonlijkheden, die zich juist kenmerken door hun isolement, door een vereenzaming, die in haar smartelijke onontkoombaarheid welhaast tragisch heten mag? Wie immers zich te weer stelt tegen het compromis, tegen het opportunisme, tegen de beginselverzaking, zich maar al te vaak en al te geraffineerd vermommend als ‘het minste kwaad’ of als ‘de eis van het ogenblik’, treedt vroeg of laat uit het gelid, of moet zich laten welgevallen te worden genegeerd als een ‘sentimental old dear’ die de ‘werkelijkheid’ niet ziet en die men laat praten. Ook de Nederlandse arbeidersbeweging kent ze, gering in aantal, maar belangrijk door hun kwaliteit en in rijke nuancering, zoals Frank van der Goes b.v., die de literaire, P. Wiedijk [Saks], die de essayistische schakering vertegenwoordigt en zeker ook deze Sam de Wolff, wie ik de profetische zou willen toekennen. En bij dat woord denk ik nog niet eens aan zijn voorspellingen op het gebied van de economie of aan de inhoud van zijn wetenschappelijke en publicistische ge-

[p. 191]

schriften, maar bovenal aan de spanning, de hartstochtelijkheid, waarvan ze vervuld zijn, zich vaak ontladend in een polemische vorm, die haar verklaring en verontschuldiging vinden mag in de onbaatzuchtigheid, waarmede het geheel van die arbeid gesteld is in dienst van het socialistische ideaal, dat zijn leven heeft beheerst. De ‘kleur’ van deze strijdbaarheid is, evenals bij zijn grote leermeester Marx, onmiskenbaar oudtestamentrisch en dat heeft dit profetisme een apart karakter geschonken, ja, er meer dan wat ook toe bijgedragen om wie men anders ‘de heer S. de Wolff’ zou moeten noemen zonder ongepaste gemeenzaamheid te aanvaarden als ‘Sam de Wolff’, niet meer en niet minder. Een profeet - in dit boek nu een ‘rückwärts gekehrter’. Niet voor de eerste maal: laat mij alleen herinneren aan zijn mooie historische studiën, waaronder die ene, te weinig bekende, die hem, terecht, de opdracht van Erich Kuttner's ‘Hongerjaar 1566’ heeft bezorgd, een studie al van... 1906!

Dit ‘En toch...!’ valt duidelijk in twee evengrote delen uiteen, waarbij de eerste 25 jaar evenveel ontvangen als de daaropvolgende 50. Ik mag niet ontkennen, dat ik gaarne tientallen bladzijden van dat eerste stuk had opgeofferd aan grotere uitvoerigheid in het tweede. De kracht van deze schrijver ligt immers onmiskenbaar in de schildering van datgene, waarvan hij getuige is geweest: dan wordt zijn verhaal pittig, bezield, oorspronkelijk; dan doorzult het persoonlijke element een betoog, dat overigens op aangename wijze vrij blijft van rancune. Weinigen zullen als deze zeer belezene beschikken over zo'n arsenaal van gegevens van allerlei aard, van cijfers en citaten en menig ten onrechte vergeten juweel laat hij nog even voor onze ogen flonkeren. Wat moet het b.v. de heer J. de Kadt geen deugd doen, dat hier nog eens de hymne wordt aangehaald, door hem in 1920 aan het communisme gewijd en nauwelijks met droge ogen te herlezen, met regels als:

Wij huichelen geen liefde, waar we haten en God weet dat we haten vaak en veel.

Er zijn enkele tekenen, waaruit men zou willen afleiden, dat de heer De Kadt geen communist meer is (men weet het immers nooit?), maar deze regels zullen hem tot aan het eind zijner dagen beschermen tegen een mogelijk verwijt van onstandvastigheid in karakter.

Maar ik wilde hier natuurlijk niet handelen over de heer De Kadt, maar over Sam de Wolff. En dan nog dit zeggen: dit boek geeft, niet voor de eerste keer, het recht, zijn schrijver te vragen, zijn herinneringen op te stellen; wij zouden ze voor deze periode zo gaarne juist van zijn hand ontvangen, niet het minst, omdat de identiteit van de eigen levensgeschiedenis met die van de arbeidersbeweging hiertelande zo groot is. Groot genoeg zelfs, om als titel voor zulk een autobiografie eveneens ‘En toch...!’ in overweging te geven.

Komt het, naar ik auteur en uitgever toewens, tot een herdruk van dit geschrift, dan zullen enkele verschrijvingen wel verdwijnen. ‘Kapitaal en Arbeid’ van Henriette Roland Holst b.v. wordt hier ‘een prachtig boekje’ genoemd; prachtig is het, maar zeker geen boekje - en dit heus niet alleen om die kleine 600 bladzijden.

J.P.

Het woord van Kaj Munk (Daamen, Den Haag) is evenals Eliots Cocktailparty, hier onlangs besproken, een drama dat het waard is behalve gezien ook gelezen te worden. Maar waarom boeit ons dit probleemstuk van den Deensen verzetsdominee, die door nazi-veemmoordenaars werd afgeslacht, zoveel meer dan het verfijnd intellectuele spel van den Engels-Amerikaansen dichter? Waarschijnlijk juist omdat het dat element van ‘Spielerei’ volkomen mist. Het is een probleem- en een overtuigingsstuk. En als het in de uitwerking, van dat vurig verlossingsge oof in Christus dat hier een wonder laat gebeuren, verder van ons afstaat dan Eliots scepsis en vernuft; als het in het oog van een vrijdenker niet anders dan een ouderwets en zelfs geëxalteerd geloofsstuk is, dan toch komt het ons, en

[p. 192]

denkelijk ook dien vrijdenker, nader door het vuur der overtuiging, door de oprechtheid die er geen doekjes om windt, door het erop of eronder van het geloof dat hier wordt uitgevochten, op de planken en achter de woorden van het stuk, ook voor den lezer. In wezen is het daarom veel belangrijker dan de Cocktailparty waar om alles doekjes voor het bloeden worden gewonden of de ogen worden geblinddoekt met raadselspelletjes. Dáár heet het te gaan om het geloof in de mens en van de mensen in elkaar, maar meer dan de hoofdfiguren met schijnbare diepzinnigheid verstoppertje laten spelen voor elkaar en voor den toeschouwer, doet de dichter er niet. Maar híer gaat het rechtuit, en hard tegen hard, om het geloof, geen wondergeloof zoals het ogenschijnlijk zich voordoet, maar het geloofswonder van werkelijk de dood, in de geest, overwinnend geloven. Men kan dan bezwaar maken dat het vierde bedrijf met Ingers opwekking van de doden te realistisch blijft om symbolisch begrepen te worden en te overtuigen, men kan de vertoning van het wonder op de rand van grof vinden (maar toch wisten de spelers van het Ned. Volkstoneel er het publiek mee tot het diepste zwijgen, ja tot vergeten van het applaus te brengen!), in elk geval wordt hier om een laatste waarheid gestreden en niet met spitsvondigheden als in dat andere gespeeld. Daarom was die opvoering een, maar hoe weinig opgemerkte, gebeurtenis, en is het boek een indrukwekkend getuigenis, direct en dramatisch.

A.D.