De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 81]

H.J. Pos
Bij de dood van Kohnstamm

Met het onverwacht heengaan van Ph.A. Kohnstamm op 31 December jl. is aan ons land een man ontvallen, die door zijn grote veelzijdigheid, zijn onvermoeibare energie en een door grote geestelijke veranderingen gekenmerkte levensgang een geheel aparte plaats heeft ingenomen. Wat hij als paedagoog, als politicus en op velerlei ander gebied heeft tot stand gebracht, zal te gelegener tijd door daartoe bevoegden worden beschreven. Hier moge hij in het kort herdacht worden als schepper van het ‘bijbels personalisme’ dat in zijn driedelig werk Schepper en Schepping [1926-1931] is neergelegd.

Kohnstamm's personalisme kan in de eerste plaats worden belicht vanuit zijn levensgang. In zijn jeugd was hij multatuliaan en geloofde, dat de natuurwetenschap de religie voorgoed had vervangen. Later heeft hij deze metafysica van het naturalisme afgeschud. Kant en het neokantianisme van Rickert kwamen hem daarbij te hulp en ook het feit, dat de fysica zelf minder metafysisch over de geldigheid der natuurwetten ging denken. Een personalistische werkelijkheidsleer gaf William Stern in zijn werk Person und Sache [1906; 1917; 1924]. Kohnstamm knoopte hierbij aan, maar beperkte het persoonsbegrip - dat bij Stern ook de lagere zijnsorden en het groepsleven omvat - tot de mens. Bovendien gaf hij er een religieus fundament aan: Christus als de Persoon, die de waarheid niet als een leer verkondigt, maar is.

In algemeen verband gezien is deze filosofie één van de vormen, waarin de twintigste eeuw zich ontworsteld heeft aan de beknelling van de negentiende. Deze bevrijding van de geest manifesteert zich in het expressionisme, in de neokantiaanse vrijheidsfilosofie, in de fenomenologie, in de existentialistische stromingen, die elk de geestelijke werkzaamheid van binnen uit en vrijgemaakt van ontmoedigende determinaties herstellen. Evenwel mag de kenschetsing van een denker, die geleerd heeft dat het algemene minder wezenlijk is dan het eigene en concrete, die de aanschouwing hoger stelde dan het begrip, bij dit algemene niet blijven staan. Het is immers niet meer dan het overeenkomstige in een aantal scheppingen, die elk voor zich een persoon tot ondergrond hebben. Deze is er de onvergelijkbare en onuitsprekelijke bron van.

Kohnstamm heeft zijn personalisme uitgedragen met alle intellectuele middelen waartoe zijn grote kennis en zijn steeds vaardig begrijpend verstand hem in staat stelden. Na geleden te hebben onder de geestelijke leegte van het 19de eeuwse naturalisme speurde hij overal naar zwakke plekken en verlegenheden, die zich voordoen in de wetenschappen der

[p. 82]

natuur. Het overkwam hem daarbij soms, een impasse als weerlegging van de metafysica van het naturalisme op te vatten en te menen, dat de natuurwetenschap nu een metafysica zou opstellen die de regelrechte bevestiging van zijn geloof was. Dit bleek echter niet zo te zijn, daar de rationele problematiek der natuurwetenschap naar een autonome oplossing streeft, die op niet meer metafysische veronderstellingen steunt dan nodig zijn om de verschijnselen in een sluitende theorie op te nemen. In zijn ijver om een fatalistische metafysica te weerleggen trof Kohnstamm soms de impliciete erkenning van een theïstische daar aan, waar alleen een moeilijkheid, een onverwachte uitkomst van een proefneming werd vastgesteld. In die vaststelling las de metafysicus meer dan de fysicus bedoelde of van belang achtte: hij zag er zo iets als ‘vrijheid’ in.

De negentiende eeuw had het geestelijke verzakelijkt. Ze sprak van de ijzeren natuurwetten, van de wetenschap als een boven de geesten zwevend iets. Als reactie daarop ging het personalisme zover, dat het alle zakelijke aspecten tot persoonlijke herleidde. Elke schematisering was hem verdacht. Het algemene kàn een miskenning van het individuele betekenen, zoals in K.'s rede: Staatspaedagogiek of persoonlijkheidspaedagogiek [1919] wordt aangetoond. Is het daarom ook in de wetenschap te verwerpen? De neiging om die consequentie te trekken was er bij Kohnstamm wel. Maar het individuele moment zou daarmee tot logische algemeenheid verheven zijn en zijn corrigerende functie hebben prijsgegeven. Al het zakelijke is in den grond persoonlijk, het algemene is steeds ook bijzonder: Kohnstamm's pleidooi had het moeilijker dan degenen tegen wie hij het richtte. Met esprit de finesse kwam hij op voor een aspect der dingen, dat men gemakkelijker voelt dan onder begrip brengt. Zijn gevoeligheid daarvoor had de structuur van woord en begrip tegen zich en toch streefde ze naar zelfuitdrukking. Een indruk van vaagheid was onvermijdelijk bij iemand, die wilde duidelijk maken, dat het gangbare gebruik van begrippen pragmatische beheersing biedt, maar tevens iets negeert, iets wegdrukt, dat vraagt om erkenning. Elke uitspraak is omgeven door een persoonlijke atmosfeer, die slechts ten dele in het begrip kan worden gevangen. Het hoogste is ondefinieerbaar, het kan niet door enig begrip worden omvat. Vaag en bijna week moest dit pleit voor het onzegbare, diepere soms klinken, maar de taaiheid waarmee het werd volgehouden gaf blijk van een overtuiging, die zich niet liet ontmoedigen. Kohnstamm's wetenschappelijke levensgang heeft zich tussen uitersten bewogen: de fysica, die door zijn leermeester van der Waals zo schitterend was vooruitgebracht, deze in een eeuwenlange geschiedenis exact-mathematisch geworden wetenschap, gaf hij prijs om zich te wijden aan de opvoedkunde, waarvan de beoefening als wetenschap nog geen erkenning vond. De personalistische visie vond hier een natuurlijke voedingsbodem. Filosofisch

[p. 83]

verdiept en tot centrale kategorie geworden heeft het persoonsbegrip bij Kohnstamm geleid tot afwijzing van idealisme en naturalisme, die elk aan het onpersoonlijke [de idee of de natuur] voorrang toekennen.

Het personalisme heeft ook een rol gespeeld bij de hergroepering der politieke partijen na de bezetting. Het democratisch socialisme van de Partij van de Arbeid is, in tegenstelling tot het revolutionnaire, personalistisch, d.w.z. het verwerpt geweld en dictatuur als middelen ter invoering van een nieuwe maatschappijvorm. In dit opzicht vertonen personalisme en humanisme een verwantschap die ondanks verschillen in de fundering samenwerking mogelijk maakt.

In Kohnstamm's levenswerk zijn elementen verenigd, waarvan het samengaan in de geestelijke constellatie van het eind der negentiende eeuw vrijwel uitgesloten scheen, inzonderheid in Nederland. Hij is, lang voordat er van doorbraak van onwerkelijk geworden scheidsmuren sprake was, een doorbreker geweest en heeft daardoor ertoe bijgedragen het leven te hernieuwen van een volk, dat in star geworden splitsingen dreigde vast te lopen. Er is veel in dit werk dat herinnert aan zijn geestverwant van der Leeuw. Beider irrationalisme was religieus-personalistisch en stond vèr af van individualisme en vitalisme. Zijn verwantschap met het existentialisme is Kohnstamm zich blijkens uitlatingen in zijn Mens en Wereld (1947) wel bewust geweest. Inmiddels is de term personalisme tekenend voor een periode, waarin tegenover de materialistische metafysica een ànder grondbegrip, eveneens nog een metafysisch beginsel, werd gesteld. Het existentialisme daarentegen heeft ook deze laatste vorm van systeembouwend denken opgegeven en concentreert zich uitsluitend op de geestelijke worstelingen van de mens. Verwerkt het ook de christelijke ervaringen, dan vertoont het analogie met de verhouding van Personalisme tot personalisme die Kohnstamm ontwikkelt.