De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 724]

E.H.F. van der Lely
Europa tussen de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie
II (Slot)

Een proeve tot benadering van enkele sociologische en internationale politieke vraagstukken, door deze te beschouwen als gevolgen van de invloed, die de industriële revolutie op het sociale en economische leven uitoefent.

Europa als buffer tussen de Sowjet-Unie en de Ver. Staten?

Europa is een conglomeraat van staten. Binnen deze staten bevinden zich centra van industriële ontwikkeling. Nationaal gezien mogen deze centra zo doelmatig mogelijk gekozen zijn, in Europees, economisch-geografisch kader beschouwd, is de ligging van een deel dezer industrieën zeker niet de meeste doelmatige.

Het tegenwoordige Europa bestaat uit een aantal naties, waarvan de bewoners hun eigen klasse-tradities kennen, hun eigen taal bezitten, aan grenzen gebonden gewoonten en ideeën hebben, en hun typische economische regelingen en methoden er op na houden om met het buitenland handel te drijven.

De technische vooruitgang heeft het geïndustrialiseerde West-Europa nu in een positie gebracht, waarbij een verder voortschrijdend proces van mechanisatie en industrialisatie en de verdere verhoging van de arbeidsproductiviteit om afzetmarkten vragen, die in omvang ver boven de nationale markten met hun staatkundige begrenzing uitgaan.

Het nationaal-economische keurslijf dwingt de landen in Europa steeds meer om samen een nieuwe economische eenheid te gaan vormen, waarbij één Europese markt ontstaat. Deze nieuwe economisch-geografische eenheid kan de Europese landen weer een zodanige speelruimte geven, dat daarbinnen een rendabele afzet mogelijk wordt en het voortschrijden van de technische ontwikkeling geen belemmering meer van de nationale grenzen ondervindt.

Het scheppen van één Europese markt is echter moeilijk. Het vereist het opruimen van velerlei slagbomen. Nationalistische opvattingen, vooroordelen en groepsbelangen staan aan het verwerkelijken hiervan in de weg. Men behoeft niet ver in het verleden terug te zien om dit te kunnen ontdekken.

In de jaren dertig kon b.v. iedereen waarnemen, hoe de volken van Europa o.m. hebben getracht, - door het toepassen van z.g. beschermende-

[p. 725]

handelsmaatregelen, de groeiende werkloosheid naar het buitenland te exporteren.

De internationale handel berustte nog voor een groot deel op liberalistische grondslagen. De handelstransacties met het buitenland werden gedomineerd door de winstmogelijkheden die importeurs en exporteurs - als particulieren - zagen. Import en export verliepen ongecoördineerd. De internationale handel was afhankelijk van de existerende inkomensverdelingen in de diverse landen en deze hingen weer nauw samen met historisch gegroeide bezits- en economische machtsverhoudingen.

Naarmate echter de industriële voorsprong van West-Europa op de rest van de wereld steeds meer verloren ging, verdween ook zijn unieke en voordelige positie bij de handel met andere landen, vooral waar het ging om de ruil van grondstoffen tegen industriële eindproducten.

Europa zal zich daarom critisch moeten bezinnen op zijn financiële en economische beginselen, zowel als op de technieken en instituten, die vooral West-Europa in het verleden hebben geholpen groot en welvarend te worden. In de periode dus toen het nog zijn technisch-industriële voorsprong op de rest van de wereld bezat en die het thans verloren heeft.

Het samengaan van de Europese landen om tot een integratie van hun economieën te komen, verlangt gelijktijdig ook een accentverlegging van het economisch zwaartepunt van de productie naar de verdelings- en afzetproblemen.

Het zijn steeds weer de afzetmoeilijkheden die zo verbijsterend en verwarrend werken en zo destructief zijn voor de economische stabiliteit van het bedrijfsleven, en de werkgelegenheid.

De geheel nieuwe situatie, waarvoor zich de landen van Europa zien gesteld, doet de vraag opkomen of de door traditie geijkte technieken bij het internationale economische verkeer onder de gegeven omstandigheden nog bruikbaar zijn en zo ja, in welke mate? Tradities zijn waardevolle en normgevende elementen in samenlevingen. Zij geven de mensen een houvast in het maatschappelijk verkeer. Tradities verworden echter tot vooroordelen indien ze het denken blijven domineren en verstarrend gaan werken in een snel veranderende wereld.

Wanneer dan ook Europa met zijn urgente problemen wordt vergeleken met de Ver. Staten en de Sowjet-Unie, dan valt het op dat dit Oude werelddeel een middenpositie inneemt. In Europa valt immers het accent op het scheppen van een grote economisch-geografische eenheid, de Europese markt.

Een beter afzet- en verdelingssysteem schijnt een conditio sine qua non geworden te zijn, ter verzekering van het voortbestaan van Europa. Wetenschappelijk gezien gaat het daarbij om het creëren van een ruil- en verdelings-mechanisme dat aangepast wordt aan de tegenwoor-

[p. 726]

dige stand van ons wetenschappelijk, technisch en industrieel kunnen. In Rusland gaat het om de problemen van de productie op te lossen en de massale armoede te overwinnen. Daarbij tevens om het zoeken van wegen die aan de mens meer gelegenheid tot ontplooiing in vrijheid zullen geven, naarmate het stoffelijk welvaartsprobleem zijn oplossing nadert. In de Ver. Staten gaat het vooral om het op peil houden van de werkgelegenheid en de afzet, bij een hoge stand van industriële techniek en een groot productievermogen. De vrijheid van economisch handelen zal er zover beperkt moeten worden dat de consumptie gelijke tred kan blijven houden met het stijgend productie vermogen.

Ideologisch houdt dit in dat de Ver. Staten met z'n grote traditie zal gaan breken n.l. uitsluitend vertrouwen te stellen in de economisch zaligmakende, individualistische opvatting over de vrijheid op economisch gebied van de ondernemersklasse. Het sociale aspect van alle ondernemersactiviteit zal dan ook voortdurend meer aandacht gaan vragen.

In de Sowjet-Unie zullen het de persoonlijke vrijheden zijn, die naast de collectieve rechten en plichten meer aandacht gaan eisen naarmate het zich economisch verder ontwikkelt en het algemeen welvaartspeil toeneemt. In Europa zullen het leren verstaan van de sociale plichten van werkgevers en werknemers en het leren overwinnen van archaïsch geworden opvattingen de belangrijkste maatschappijproblemen gaan vormen, die moeten worden opgelost om de verdere ontwikkeling van de wereld langs vreedzame weg mogelijk te maken.

III
Europa's taak in de komende tijd

Amerika maakt thans West-Europa tot een ideologische veiligheidsgordel. Het ligt in de eerste linie voor de verdediging van de ideologie van de Ver. Staten, die ook voor een groot deel de ideologie van West-Europa zelf is. Grotendeels dezelfde is, niet geheel, zoals straks nog nader wordt uiteengezet. Europa is ideologisch belangrijker voor de Ver. Staten dan Azië. Het welvaartspeil van het geïndustrialiseerde Westen ligt immers voldoende hoog om meer aandacht te kunnen schenken aan de geestelijke vrijheidselementen, dan Azië.

In het verre Oosten is de armoede nog zo groot, dat de mens daar uit bloot zelfbehoud zijn belangstelling vooral op de stoffelijke vraagstukken moet richten.

Europa is daardoor het tournooiveld geworden, waarbinnen zich een groot deel van het politiek steekspel tussen de Ver. Staten en Sowjet-Rusland ontwikkelt. Hoe dit zal aflopen valt niet te voorspellen. Maar een ding dient goed vast te worden gehouden. Europa zal alles moeten doen wat mogelijk is om een conflict tussen de twee grootste mogendheden te

[p. 727]

voorkomen. Europa zal immers in een derde wereldoorlog ondergaan. Uit puur zelfbehoud zal Europa tot taak hebben te bevorderen, dat zowel de Ver. Staten als de Sowjet-Unie meer aandacht gaan geven aan de sociaal-psychologische en economisch-geografische verschillen, die de causale achtergronden vormen voor hun ideologische verscheidenheid en de daaruit voortspruitende problemen op internationaal gebied. Daardoor kan wederzijds meer begrip ontstaan voor de vraagstukken, die samenhangen met de maatschappelijke tendens - als gevolg van de technisch-industriële ontwikkeling -, om naar een sociale en economische democratie te streven.

In een wereld, waar de landen door de techniek in steeds veelvuldiger en nauwer contact en in wederzijdse afhankelijkheid komen te staan en de industriële zegetocht nog onverminderd voortgang vindt, kunnen de rijkdommen der aarde slechts dan alleen in toenemende mate aan het welzijn van allen ten dienste worden gesteld, indien ernstig èn door de regeringen èn door de bedrijven naar economische democratie wordt gestreefd. Dit streven is gelukkig niet gebonden aan één bepaalde ideologie. Ook behoeven niet dezelfde middelen te worden gebruikt om in deze richting voort te gaan. Het bereiken van overeenstemming op dit gebied tussen de landen zal echter worden vergemakkelijkt, indien kan worden aangetoond dat zowel in de ideologie van de Ver. Staten als in die van de Sowjet-Unie in dit opzicht een gelijk gericht element aanwezig is. Vanuit dit punt kan een nieuw perspectief voor de wereld zichtbaar worden.

Bij het geestelijk bewustwordingsproces dat hiervoor nodig is heeft Europa een belangrijke taak te vervullen.

De Europese volken verkeren in heftige beroering en verwarring. Nadat zij onder leiding van Engeland in de 19de eeuw zijn gaan industrialiseren en tot aan het begin van de twintigste eeuw hebben geprofiteerd van hun voorsprong op de agrarisch gebleven gebieden, kwam het keerpunt. De agrarische landen begonnen met behulp van de kennis en het kapitaal van de industrieel ontwikkelde Westerse landen zelf een productieapparaat op te bouwen.

De oude ruilverhoudingen tussen de agrarisch-georiënteerde grondstoffenlanden en de industrielanden verdwenen en werden ongunstiger voor de oude industriegebieden.

De afzetproblemen werden daardoor voor de naties van Europa steeds groter, hetgeen de onderlinge concurrentie en naijver bevorderde. Alleen binnen een politiek en economisch-geografisch groot gebied bleef de uitwisseling van grondstoffen tegen industriële eindproducten op een gunstige ruilvoet mogelijk en konden de afzetproblemen in een liberalistisch economisch stelsel nog enigszins redelijk worden opgelost (b.v. voor Engeland met zijn Dominions).

Twee wereldoorlogen, waarvoor de sociaal-psychologische grondslagen

[p. 728]

voor een deel waren gelegd door de optredende binnenlandse en internationale spanningen in de industrielanden - voortvloeiend uit de afzetmoeilijkheden en de daarbij behorende afnemende winstmogelijkheden, toenemende handelsbelemmeringen, stijgende werkloosheid enz. - waren voldoende om die afzetproblemen voor de Europese volken kort na de tweede wereldoorlog nog ernstiger te maken. Koloniale gebieden vielen weg, de industrialisatie van agrarische gebieden schreed voort en de toenemende concurrentie van Amerika met zijn enorme industriële productie doet zich steeds meer voelen.

De nationale grenzen binnen die te klein geworden economisch-geografische gebieden van de Europese landen worden steeds meer als hinderpalen voor het ruilverkeer gezien zoals wij reeds aantoonden.

De Europese landen worden nu volledig en pijnlijk geconfronteerd met de sociale en structurele gevolgen van de industriële revolutie, die zij zo lange tijd hebben trachten te ontlopen. Deze gevolgen zijn des te ernstiger en van ingrijpender aard omdat twee wereldoorlogen de problemen in een versneld tempo hebben geaccumuleerd en zowel in omvang als in diepte hebben doen toenemen. Vele landen van Europa worden daardoor heftiger door de gevolgen van de industriële revolutie in de gehele wereld beroerd en vollediger geconfronteerd met de vraagstukken die uit de sociale- en economische structuurveranderingen voortvloeiden, dan Rusland en Amerika.

Daarbij komt nog dat vele landen van Europa in een periode van dertig jaar twee oorlogen en een bezetting hebben meegemaakt, vele van hun steden zwaar werden gebombardeerd en ten dele vernietigd. De moreel schokkende invloed daarvan kent de Amerikaan niet of nauwelijks. Deze gebeurtenissen hebben echter niet nagelaten een diepe invloed uit te oefenen op het leven van de Europeaan.

Europa ondergaat ook de spanningen die voortvloeien uit een zich in het brandpunt bevinden van twee elkaar kruisende ideologieën en de daaruit voortspruitende botsingen van meningen en denkwijzen. Er heeft een pijnlijk bewustwordingsproces plaats dat uit het besef ontstaat, dat men zich opnieuw zal moeten bezinnen op de geestelijke en zedelijke beginselen en waarden die een maatschappij in stand houden en haar organisatievorm bepalen.

In deze fase van ontwikkeling en maatschappelijke herbouw van de Europese landen mist het Westen het ietwat roekeloze zelfvertrouwen en de jonge kracht van het sterk onafhankelijk voelende en handelende Amerikaanse volk. Het mist ook de overtuiging dat ongebondenheid of althans een grote mate van vrijheid op het gebied van economisch handelen in het dichtbevolkte en sterk geïndustrialiseerde West-Europa nog een deugdelijk middel zou kunnen zijn om haar toekomst te verzekeren.

[p. 729]

Het Westen stelt echter evenmin vertrouwen in de door de Sowjet-Unie toegepaste methoden om de persoonlijke vrijheid zo vergaand te beperken en in de daarbij behorende wijze van economische organisatie.

Het wijst in meerderheid de communistische ideologie af, zowel omdat de meeste Europese volken anders geaard zijn en een geheel ander verleden hebben dan de volken in de Sowjet-Unie, als omdat de sociaal-economische problemen in het geïndustrialiseerde Westen een ander accent hebben. Het daaruit voortspruitend verschil in problematiek vereist een andere sleutel voor de oplossing van de maatschappelijke vraagstukken van onze tijd.

Europa's geestkracht en opdracht

Met de gegeven sociaal-psychologische, economisch-geografische en culturele achtergronden van Europa liggen de huidige problemen voor dit werelddeel ongetwijfeld gedeeltelijk anders dan in de Sowjet-Unie en de Ver. Staten.

Om deze redenen ontbreekt het in West-Europa aan een daadkracht, die zou kunnen worden geïnspireerd en gestimuleerd door dat grote geloof in de waarde van de individuele vrijheid van de ondernemers op economisch gebied, zoals dit geloof nog in zo sterke mate door de Ver. Staten wordt beleden.

Ook mist Europa het élan, dat het gevolg zou kunnen zijn van een sterk geloof in de techniek als middel om de verdere materiële vooruitgang van de gemeenschap te verzekeren, zoals deze idee Rusland stuwt.

Hoewel het dus een deel van de belangrijke drijfkrachten mist, die in de ideologie van de Sowjet-Unie en de Ver. Staten zulk een grote betekenis hebben, bezit het iets van de wijsheid die een langdurig contact met andere volken en een rijke ervaring kunnen geven.

Een wijsheid die tot omzichtigheid maant en tot het inzicht kan leiden dat Europa een eigen ideologie nodig heeft. Deze nieuwe opvatting over mens en samenleving groeit thans en haar contoeren beginnen zich flauw af te tekenen. Deze nieuwe maatschappijopvatting zal de stuwkracht moeten leveren, die aan Europa een nieuwe toekomst zal geven.

Daarom heeft Europa een eigen plaats in het huidige wereldbestel. Daarom ook heeft Europa een eigen taak en opdracht in deze tijd.

Europa mag zijn eerstgeboorterecht in de geschiedenis van de industriële revolutie niet voor een bord linzensoep aan Amerika verkopen, hoe dankbaar het ook is gestemd dat het Amerikaanse volk een deel van zijn welvaart voor het herstel van Europa heeft geschonken.

Europa kan de Ver. Staten iets bieden en dat is zijn ervaring en visie op de gecompliceerde problemen van deze tijd in een snel veranderende wereld. Deze bijdrage zal voornamelijk van geestelijke aard zijn.

[p. 730]

Wij moeten ons hoeden en eindelijk eens ophouden om alle invloed en betekenis voornamelijk met materiële maatstaven te willen blijven meten. Ten slotte wordt de wereld voor een groot deel door denkbeelden en geestkracht beheerst. Dat dit zo is, blijkt op het ogenblik toch wel overduidelijk uit de enorme invloed die van de Amerikaanse en Russische ideologie uitgaat.

Europa zal zich evenmin mogen laten intimideren door vrees voor noodzakelijk geworden veranderingen op maatschappelijk gebied en voor het nieuwe dat aan het groeien is. Het zal echter ook niet de bezinning op zijn eigen problemen mogen proberen af te kopen door z'n aandacht uitsluitend op de bevordering van de stoffelijke welvaart te concentreren en de geestelijke aspecten, die daarvan de achtergrond vormen te verwaarlozen. En tenslotte mag Europa zich noch door de stoffelijke hulp van Amerika, noch door angst voor methoden, die in dictatoriaal geregeerde landen worden toegepast, zich van zijn eigen taak laten afbrengen.

Ons oude werelddeel heeft nog een eigen opdracht te vervullen en een eigen toekomst. Het mag zich niet op sleeptouw laten nemen, maar moet zich zelf blijven - juist nu in de donkere uren, die aan een nieuwe dageraad voorafgaan. Ja, zich zelf, desnoods op een lager welvaartsniveau, maar met een verstevigd sociaal en geestelijk fundament.

De sociologische structuur en het cultureel patroon van Europa hebben zich onder invloed van de industriële revolutie zodanig gewijzigd dat nu een andere instelling van mens tegenover mens, van mens tegenover gemeenschap en van de mens ten opzichte van de materie, noodzakelijk is geworden.

De geestelijke en morele crisis die daarmede ten nauwste samenhangt ligt aan de wortel van talloze maatschappelijke problemen. Deze crisis is het meest acuut in Europa, maar zij hangt evenzeer dreigend boven de sterk geïndustrialiseerde Ver. Staten. Op andere gronden is zij tevens in Sowjet-Rusland latent aanwezig.

De Europeanen zullen alle middelen moeten benutten om hun grote linker en rechter buur duidelijk te maken dat Europa zijn eigen specifieke maatschappelijke vraagstukken heeft die om een oplossing vragen en dat het zijn eigen bijzondere sociaal-psychologische achtergronden bezit die Europa noodzaken een eigen ideologie te ontwikkelen en te volgen. Europa zal een objectieve analyse moeten trachten te geven van de problemen waarmede z'n volken worstelen in een dynamische wereld. Een wereld die steeds meer technificeert en zich nog steeds te midden van een verder voortschrijdende industriële revolutie bevindt, die in meer of minder snel tempo de sociaal-psychologische grondslagen en de economische basis steeds verder wijzigt.

[p. 731]

Het zullen de sociale- en de natuurwetenschappen zijn die door een onderlinge samenwerking van hun beoefenaars de problemen zullen moeten bestuderen die als gevolg van de toenemende invloed van wetenschap en techniek in het economische en sociale leven zijn ontstaan.

De verkregen inzichten kunnen dan een basis vormen om de politici meer rationele, geleidelijke en duurzame oplossingen voor de problemen van onze tijd te doen vinden, dan die welke oorlog en revolutie daarvoor plegen te geven.