De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 670]

Bonae litterae

Ernst Robert Curtius, Kritische Essays zur europäischen Literatur. A. Francke AG. Verlag, Bern, 1950 (490 blz. geb. fr. 16.50)

Van Curtius, de hoogleraar in de literatuurgeschiedenis te Bonn, mochten wij indertijd (De Nieuwe Stem 1950, blz. 60) ‘Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter’ aankondigen. Wij gebruikten toen voor dat werk het epitheton magistraal. Misschien is dit woord voor een bundel essays minder geëigend, maar meesterlijk zijn deze opstellen wel. Vrij van alle Duitse wijdlopigheid en quasi-grondigheid, compact, beheerst, met diep indringende analysen van mensen en boeken en zaken, bondige karakteristieken, getuigend van zeldzame eruditie, zijn ze, vol grotere en kleinere verrassingen, zelfs in de noten, uitermate boeiend en instructief, ook daar waar men de inzichten van de schrijver niet deelt. De brede belangstelling bij deze geleerde, van huis uit Romaans filoloog, is merkwaardig en treft aanstonds bij het zien van de inhoudsopgave: Virgilius, Goethe, Friedrich Schlegel, Balzac, Emerson, Stefan George, Hofmannsthal, Hesse, Unamuno, Ortega y Gasset, Ramón Pérez de Ayala, T.S. Eliot, Toynbee, de Franse roman, Cocteau, het Argonautenschip. Met enkele uitzonderingen beweegt hij zich in deze bundel in de moderne wereld. Het is natuurlijk ondoenlijk in het korte bestek van een aankondiging over al deze essays iets te zeggen. Wel is het mogelijk iets aan te duiden van de geest waarin ze geschreven worden en wat deze geleerde bezielt. Elzasser van geboorte, Duitser, heeft hij Frankrijk altijd als een noodzakelijke aanvulling van zijn wezen gevoeld; studerend te Strassburg richtte hij zich naast zijn eigenlijke studie ook op de moderne Franse literatuur, maar ook de Duits-Franse wereld was hem te eng; Engeland kon hem dingen geven die Frankrijk niet had. Reizen voerden hem naar Rome en naar Spanje; de Italiaanse literatuur zei hem weinig, de Spaanse destemeer. Zo verruimt zich zijn blik; zijn denken wordt Europees. In de jaren twintig publiceert hij veel over het nieuwe Frankrijk met de sterren van zijn generatie: Bergson, Romain Rolland, Péguy, Gide, Claudel; hij schrijft over Barrès, de Franse geest in het nieuwe Europa, en een prachtig boek over Balzac, die hij zeer bewondert. Daarnaast vele opstellen over figuren uit de andere literaturen die wij noemden en die nu in deze bundel te vinden zijn. Dit geeft de typische geest aan de bundel: de Europese. Want het is niet zo dat hij diverse literaturen bestudeerd heeft en er over schrijft, los van elkander; hij tracht altijd weer boven de landsgrenzen uit te komen, en de boven-nationale aspiraties der besproken schrijvers te laten zien. Zo schrijft hij over Friedrich Schlegel en diens belangstelling voor de Franse literatuur, over Stefan George's liefde voor Frankrijk, constateert hij dat Hofmannsthal ‘Kostbarstes aus romanischer Sprach- und Seelenwelt in seinem Kronschatz gesammelt hat’ en zich gebonden voelde aan de wereld van Calderon, dat Ortega y Gasset zo goed op de hoogte was van de Duitse literatuur en zich als een van zijn taken heeft gesteld ‘den spanischen Geist mit dem Sturzbach des germanischen Gedankenschatzes zu bereichern’, en laakt hij de beperktheid van Unamuno die Europa ‘hispaniseeren’ wilde. Europees wil Curtius zien, al moet hier aan toegevoegd worden: Westeuropees.

De geleerde is in deze opstellen niet schuil gegaan. Curtius ziet meer de ideeën en de gedachten, dan dat hij het aesthetische vooropstelt. Ik ben historicus en criticus, zegt hij van zich zelf en mijn gebied is de literatuur. Ik ben geen filosoof, al spreek ik wel over filosofische literatuur. En dan blijkt dat hij filosofisch, en ook op andere terreinen, zeer goed geschoold is en glashelder de dingen stelt. Daardoor is hij, al is zijn werk uiteraard geen lichte kost, toch verteerbaar.

[p. 671]

Vestigen wij tenslotte nog de aandacht op de ‘Anhang’, het oorspronkelijke voorwoord voor zijn ‘Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter’, waarin men iets kan lezen over de ontwikkelingsgang van deze merkwaardige geleerde.

K.F. Proost

Pitirim A. Sorokin, De Crisis onzer Eeuw. Met een woord vooraf van dr J.H. van der Hoop (†). N. Kluwer, Deventer 1950, 264 blz.

De ontstaansgeschiedenis van dit boek vergt enige toelichting, wil men het billijk beoordelen. De beroemde socioloog van Russische afkomst, sinds jaren hoogleraar in Amerika, heeft zijn levenswerk samengevat in vier zwaar-geladen delen onder de titel ‘Social end Cultural Dynamics’. Daarover heeft hij, in '41, lezingen gehouden en daarvan weer een samenvatting in boekvorm gegeven ‘The crisis of our age’ genaamd. Het hier aangekondigde boek nu is een passabele vertaling (door ir J.A. Blok) van die samenvatting, met dien verstande dat de vertaling niet naar die eerste uitgave van '41, maar naar de tweede van '50 gemaakt is, die door de auteur zelf vermeerderd werd met een hoofdstuk over het laatste decennium, dat, in de vertaling, ‘De crisis wordt rijp’ heet.

Hoezeer de veelzijdige inhoud zelfs van dit uittreksel tot voldragen beoordeling noopt - men kan er van vinden wat men wil, maar het gaat dan toch om het belangrijkste probleem der huidige sociale wetenschap -, we moeten ons hier tot een weergave van Sorokins gronddenkbeeld beperken, het de lezer overlatende of hij meent er iets van zijn gading in aan te treffen. S. dan gaat uit van de veronderstelling - meer is het niet en kan het ook niet zijn, al houdt de schr. het voor een weergave van de werkelijkheid - dat er drie soorten waarden en bijgevolg drie soorten waarheden en daarop gebaseerde cultuurvormen zijn. De eerste noemt hij ideational (door de vertaler: ideëel genoemd), de tweede idealistic (idealistisch) en de derde sensate (werelds of zintuigelijk). De tweede moet als een mengvorm van de eerste en derde beschouwd worden. Voorbeeld: de eerste vorm heerste in de Middeleeuwen, tot ong. de helft der 14e eeuw, waarna deze ideational Europese cultuur enige elementen van de derde vorm in zich opneemt, die na verloop van tijd zo talrijk worden, dat de cultuur dan idealistic moet worden genoemd. Voortgaande infiltratie van de derde vorm maakt deze - sinds 1600 ong. - zó overheersend, dat de cultuur sindsdien en in toenemende mate de naam sensate verdient. De woordkeus al maakt wel duidelijk waar schr.'s voorkeur ligt: een ideational beschaving is bewonderenswaardig, maar te ver van de ‘werkelijkheid’. Al te veel werkelijkheid echter deugt nog minder: sensate is emotioneel-negatief geladen. De idealistic mengvorm is dus het ware midden, dat tot de grootste culturele prestaties in staat stelt.

Na deze uiteenzetting is niet veel scherpzinnigheid meer nodig om S.'s standpunt te raden. We zijn sinds 1600 ong. op het neerwaarts hellend vlak en glijden sinds 1900 ong. de afgrond in. Merkwaardigerwijs - en dat is wel het originele in dit standpunt - leidt dit S. niet tot een pessimisme à la Spengler noch tot een alleen-maar-hoop-op-bekering à la Toynbee. De crisis immers waarin wij verkeren is volgens S. een heilzame crisis, of kan het althans worden wanneer wij ons opnieuw tot de beide andere waarden keren. De crisis betekent dus dat niet de cultuur tot ondergang gedoemd is, maar slechts de bestaande sensate-faze ervan. Achter haar instortende muren verrijzen de grondslagen van een nieuwe cultuur die krachtens de wet der afwisseling, weer òf ideational of tenminste idealistic zal zijn. Vele verschijnselen, die veelal tot de ontaarding worden gerekend zijn dat volgens S., die ook hierin een aparte positie inneemt, slechts schijnbaar, in zover het - nog mislukte - protesten tegen het heersende sensate-karakter van de bestaande beschaving zijn. Als zodanig worden b.v. alle richtingen in de schilderkunst na het impressionisme beschouwd. Mensen als Toynbee, Schweitzer, Berdjajew, Northrop en Kroeber - in het toegevoegde hoofdstuk met name ge-

[p. 672]

noemd - weten het weliswaar in S.'s ogen minder goed dan S.; naar hun methode en inhoud zijn zij nog eclectisch (kenmerk van de sensate-faze in haar verval), maar hun ‘achtergrond’ is toch al idealistisch (blz. 259). Bepaald positief staat hij tegenover figuren als Gandhi, Sri Aurobindo en Schweitzer (nu niet als geleerde, maar als leider genomen). Zij zijn hem ‘waarlijk grote scheppers van idealistische en ideële waarden op het gebied van de goedheid.’ (blz. 263).

Is dit nu waar, wil de lezer tenslotte weten? Ik meen dat op die vraag noch een ja noch een neen past en zij dus verkeerd gesteld is. Waar het bij deze alomvattende cultuurtheoriën om gaat is steeds weer: wat kan men er mee doen? Helpen zij ons bepaalde verschijnselen beter begrijpen? Hierop zouden wij willen antwoorden: tot op zekere hoogte: ja. Hieraan moet o.i. evenwel een belangrijke beperking worden toegevoegd en wel deze: dat S.'s theorie naar haar benamingen weliswaar nieuw is, doch naar haar inhoud neerkomt op de onderscheiding tussen meer ‘geestelijk’, meer van een idee uit beleefde, en meer ‘aards’ gerichte, meer door de ervaring geleide culturen, c.q. cultuurfazen, waarbij dat ‘meer’ reeds op alle mogelijke mengvormen duidt: hetgeen nu niet bepaald nieuw is. De waardering van die verschillende vormen is dan bovendien een zaak die zich helemaal aan wetenschappelijke waarneming onttrekt en waarin dus S.'s gezag niet meer telt dan dat van wie ook.

J.R.