De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 612]

E.H.F. van der Lely
Europa tusschen de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie

Een poging tot nauwkeuriger positiebepaling
I

Om de tegenwoordige positie van Europa tussen Amerika en Rusland te kunnen bepalen, is het noodzakelijk eerst een korte historische terugblik te geven.

Het moderne Amerika is grotendeels ontstaan uit een conglomeraat van pioniers en immigranten. Het waren mensen voor wie Europa geen voldoende ontplooiingsmogelijkheden of levenskansen meer bood. Onafhankelijkheidsdrang, hartstocht voor het avontuur en wilskracht om zich in de Nieuwe Wereld een bestaan te veroveren vormen nog steeds essentiële elementen in het karakter van het Amerikaanse volk.

Dit karakter komt evenzeer tot uiting in het geloof dat de harde werker en de man van initiatief nog steeds rijk kunnen worden. Rijkdom is een belangrijke factor voor maatschappelijk aanzien in een land, waarin historisch gegroeide waarden en normen voor maatschappelijke waardering - zoals het oude Europa die kent - nog slechts van ondergeschikte betekenis zijn.

Die pioniers uit Europa, geplaatst in een uitzonderlijk door natuurlijke rijkdommen en economische hulpbronnen gezegend land, konden hun bezittingen snel vermeerderen. De economisch-geografische condities waren bijzonder gunstig om het liberalisme tot het heersende beginsel te maken. Op de grote betekenis van het vrije, particuliere initiatief werd veel accent gelegd en de grote waardering die het vrije handelen op commercieel gebied genoot, bepaalde ook de waarde van de mens.

Zo ontstond een ideologie, een geloof in de hoge waarde van de individuele vrijheden van de mens. Dit geloof weerspiegelt zich ook in de instellingen van het Amerikaanse volk en in zijn opvattingen over democratie. Tot op heden proeft men nog de vitale kracht van de pioniers in het élan van het Amerikaanse volk. Jong, sterk, daadkrachtig. Een volk dat de vrijheid lief heeft en onafhankelijk is.

Geheel anders ligt de situatie voor de Sowjet-Unie.

Rusland was tot op het tijdstip van het uitbreken van de revolutie in 1917 een nog vrijwel geheel agrarisch land. In 1910 leefde ongeveer 90 procent van de bevolking van landbouw en veeteelt. In de Ver. Staten op dat tijdstip nog slechts 30 procent.

In Rusland werd de lijfeigenschap pas in 1861 afgeschaft. De vrijheid van

[p. 613]

de grote massa was er steeds gering, door de afhankelijkheid van de grondbezittersklasse de armoede der boeren groot. De bevolking dacht statisch en was sterk aan tradities gebonden. De bolsjewistische revolutie bracht ook een omwenteling in het denken.

De geestesinstelling van het Westen, die de maatschappij had bevrijd van vele tradities en oude denkgewoonten, welke de ontwikkeling van wetenschap en techniek tegenhielden en de mens hadden verhinderd om de aarde te veranderen, verspreidde zich in Rusland.

De revolutie wilde de armoede laten verdwijnen door van Rusland een moderne industriële staat te maken. Vijfjarenplannen werden ontworpen, wetenschap en techniek krachtig bevorderd, het onderwijs werd stevig aangepakt.

De statisch denkende en sterk aan traditie gebonden mens moest worden opgevoed en omgevormd tot een meer dynamisch denkende en handelende persoon. De maatschappelijke omwenteling ging dan ook gepaard met een geestelijk vervormingsproces, waarvan het succes weer voorwaarde is voor de verwerkelijking van sociaal-economische doeleinden.

Hoewel Rusland reeds voor het uitbreken van de grote revolutie, industrieën bezat - al waren die daar dan ook voornamelijk door buitenlanders gevestigd - de grote industriële revolutie begon toch eigenlijk pas daarna. De Sowjet-Unie bevindt zich nu midden in die industriële ontwikkeling en economische omwenteling. Is het tegen deze achtergrond gezien zo verbazingwekkend dat slechts een dictatoriaal regiem dit vormingsproces van mens en maatschappij - in de fase waarin zich thans de sociale en economische ontwikkeling bevindt - in de hand kan houden? Tegen de zeer uiteenlopende sociaal-psychologische en economisch-geografische achtergronden van de Ver. Staten en de Sowjet-Unie wordt het grote onderscheid begrijpelijk tussen de ontwikkeling van de economische stelsels en de ideologie die daaraan ten grondslag ligt. Gemeenschappelijk hebben zij echter de sterk materialistische houding.

Amerika is het meest geïndustrialiseerde rijk ter wereld. Meer dan 7 pk staan elke arbeider in het productieproces ter beschikking. De productie van de Ver. Staten is zo enorm, dat de afzet het grootste probleem is geworden. Dit is begrijpelijk. Dat uit een ongecoördineerd individueel-economisch handelen van velen, een natuurlijke sociale ‘orde’ te voorschijn zou komen kan alleen maar als zaligmakende theorie worden verkondigd door hen die zich in die sector van de sociale ‘orde’ bevinden waar de winsten en voordelen rijkelijk heenvloeien. Zolang deze groep voldoende groot blijft, is het voortbestaan van die economische grondslag min of meer gewaarborgd.

In het na-oorlogse Europa was een grootscheepse Marshallhulp nodig om

[p. 614]

dit zwaar geteisterde gebied weer op de been te helpen. Europa is daarvoor grote dank aan het Amerikaanse volk schuldig. Maar eerlijkheidshalve moet daarbij toch worden opgemerkt dat Amerika zich zelf daarmee evenzeer heeft gediend. Het Marshallplan bood immers een tijdelijke oplossing voor het probleem van de afzet van zijn enorme productie. Vooral omdat een deel van die productie cadeau werd gegeven. Daardoor werden de Ver. Staten niet al te ernstig geconfronteerd met het probleem op welke wijze zij bij een terugbetaling van hun gaven met Europese goederen, deze op de binnenlandse markt hadden moeten spuien zonder dat dit een algehele ontwrichting van hun eigen economie zou veroorzaken.

Nu de Marshallhulp vermindert, omzeilt Amerika opnieuw de confrontatie met een inadequaat geworden verdelingsmechanisme. De civiele productie wordt immers beperkt en de productie voor militaire doeleinden gelijktijdig opgevoerd. Deze laatste productie komt niet op de consumptiemarkt terecht, maar dient tot voorraadvorming. Het levert dus geen afzetprobleem op.

Het gevaar dat de Ver. Staten van binnen uit bedreigt vloeit dan ook voort uit de consequenties van haar industriële revolutie. De inkomensvorming en verdeling vindt technisch gezien, nog op een manier plaats, die een fase achter loopt bij de revolutie die reeds op het gebied van de productie heeft plaats gegrepen.

De vrijheid van het ondernemersinitiatief dreigt daardoor steeds meer in conflict te komen met de vrijheid van de arbeidersmassa, welker vrijheid staat en valt met voldoende werkgelegenheid en vrijwaring van armoede. Sociale en economische democratie enerzijds en een politieke democratie, die een grote economische vrijheid aan de ondernemersklasse laat, anderzijds, kunnen slechts door coördinatie van de optimale productie en consumptievoorwaarden de stabiliteit van het economische leven verzekeren. De zich steeds duidelijker aftekenende noodzaak om te streven naar sociale en economische democratie, waarbij arbeid en welvaart, stabiele werkgelegenheid en een regelmatig inkomen voor de massa belangrijke maatschappelijke doelstellingen worden, moet gepaard gaan aan een sociale binding van de vrijheid op ondernemersgebied. De groei van de Westerse democratie in deze richting, zou de innerlijke kracht van de democratische vrijheden en de ideologie die Amerika verdedigt, belangrijk verhogen.

Laten wij daarom vooral in de komende jaren zorgvuldig naar verschijnselen speuren, waaruit kan blijken in welke mate Amerika ernst maakt met deze evolutie in haar ideologische grondslagen.

Zij kunnen een aanwijzing inhouden of er een betere grondslag kan gevonden worden waarop de Ver. Staten en Sowjet Rusland omtrent bepaalde concrete punten tot overeenstemming kunnen komen.

[p. 615]

Het grote economische probleem in de Sowjet-Unie is nog steeds het overwinnen van haar armoede. Dit rijk bevindt zich nog temidden van zijn industriële revolutie. De grootste aandacht is daardoor vooral geconcentreerd op de problemen tot opvoering van de productie. De persoonlijke vrijheid is een luxe, die voor de grote massa pas aan de orde kan worden gesteld, nadat de bevrijding van de angst voor honger en ziekte heeft plaats gehad. De individuele vrijheid - met West-Europese maat gemeten - is er gering. Maar zal dit ook in die mate door de Rus zelf worden gevoeld, die nooit veel vrijheid heeft gekend? Beloning en dwang moeten in Sowjet-Rusland de prestaties opvoeren tot een peil, waarbij in de toekomst zoveel wordt geproduceerd dat de algemene welvaart voldoende stijgt om een basis te leggen voor een vorm van democratie, waarin meer speelruimte voor de persoonlijke en geestelijke vrijheid bestaat.

In het huidige stadium van Ruslands sociaal-economische ontwikkeling blijft grote soberheid voor de massa een gebiedende eis, zoals dit honderd jaar geleden het geval was voor de arbeidende massa's in het zich industrialiserende Westen.

Deze tijd ligt voor West-Europa nog niet zo lang achter ons, dat wij dit zouden mogen vergeten op een critiek ogenblik in de wereldgeschiedenis. Juist nu kan de herinnering aan die situatie tot een beter en vollediger begrip leiden van een land, dat nu in snel tempo een gelijksoortige industriële geschiedenis doorloopt als destijds West-Europa en de Ver. Staten.

Onze conclusies leiden tot principiële verschillen tussen de Ver. Staten en de Sowjet-Unie; maar zij zouden toch nog niet tot tegenstellingen tussen de vroegere bondgenoten uit de tweede Wereldoorlog behoeven te leiden. Toch doen ze dit. Waarom?

In de Sowjet-Unie vreest men dat het overwaaien van de individualistische opvattingen over vrijheid, de grondslag voor het uiteindelijk succes van hun revolutie kan ondermijnen. Deze vrees is niet ongegrond zoals wij hierboven aantoonden.

De Ver. Staten vrezen de invloed van de Sowjet-economische denkbeelden op hun ideologie. Zij doen dit evenmin ten onrechte. Een toenemende centralistische invloed van de overheid op het economisch handelen - ordening en planning dus - zullen onherroepelijk tot het sociaal binden van het vrije, particuliere initiatief leiden.

En een aantasting van deze klassiek en tot traditie geworden economische vrijheid houdt gelijktijdig een beïnvloeding van de enorme gevestigde particuliere belangen en hun economische macht in. Achter een rookgordijn trachten de belanghebbende groepen deze vrees te verbergen. Dit tracht men te doen door planning voor sociale doeleinden voor te stellen

[p. 616]

als het begin van de ondergang van de particuliere onderneming en van de bestaanszekerheid voor de grote massa. Sociale binding heet de grondslagen van de vrijheid aan te tasten, die Amerika groot heeft gemaakt. Kortom, publiciteitsmiddelen worden ingeschakeld om angst te verspreiden en de pogingen te verlammen om de in dit economisch systeem noodzakelijk geworden wijzigingen door te voeren.

Eigenbelang is hier nog dikwijls blind voor de grote structuurveranderingen, die zich in dit hoog geïndustrialiseerde land hebben voltrokken, waar nu de periode van grote goederenschaarste voorbij is.

En uit deze angst van Rusland en Amerika voor elementen uit elkaars ideologie volgt een buitenlandse politiek die er geheel op gericht is om de invloed van die elementen zoveel mogelijk tegen te gaan en te neutraliseren.

De buitenlandse politiek van Amerika en de Sowjet-Unie

De Marshallsteun heeft een groot deel van Europa voor een sociale chaos behoed. Dat deze hulp in belangrijke mate heeft bijgedragen om het verder opdringen van de Russische ideologie naar het Westen te verhinderen zal wel door weinigen worden ontkend.

De economische hulp van de Ver. Staten, overal in de wereld, moet vooral in dit politieke licht worden gezien. De militaire steun beoogt weinig anders.

De Sowjet-Unie heeft zich na de tweede wereldoorlog spoedig met een veiligheidsgordel omgeven. Of deze gordel uitsluitend onder drang van veiligheidsoverwegingen tot stand kwam, kan nog steeds niet met zekerheid worden gezegd. De Sowjet-Unie herinnert zich nog te goed de interventiepogingen die door het Westen zijn ondernomen geworden om de bolsjewistische revolutie in de kiem te smoren.

Wat de Amerikanen met dollars konden doen, hebben de Russen voor een groot deel door politieke druk bereikt.

Politieke druk, al of niet gepaard gaande met economische hulp of druk en met meer of minder succes in verschillende vormen op vele landen toegepast, is wat de vroegere bondgenoten nauwelijks een paar jaar na de tweede wereldoorlog in het internationale politieke steekspel in een verwarde wereld te zien geven.

De ideologie van de Ver. Staten brengt een politiek mee, die de vrijhandel bevordert en het vrije particuliere initiatief op economisch gebied zoveel mogelijk blijft stimuleren. Daartoe behoren eveneens de pogingen zich afzetmarkten en een zo ruim mogelijke grondstoffenvoorziening te verzekeren, ook grondstoffengebieden in economisch nog weinig ontwikkelde gebieden tot ontwikkeling te brengen. Daarvoor zijn grote kapitalen nodig. Amerika kan deze - indien het wil - ter beschikking stellen. Daar

[p. 617]

dit voor de Sowjet-Unie veel moeilijker is, zal het er dus op uit zijn om de Ver. Staten en het Westen overal de voet dwars te zetten, waar hun economische politiek deze doeleinden nastreeft.

Ook de Sowjet-Unie zal zijn economische grondslagen willen verbreden. Het zal daarom de Ver. Staten niet slechts dwars zitten, maar ook zelf trachten over meer grondstoffen de beschikking te krijgen.

Hoe dit steekspel zal aflopen kan niemand zeggen.

Welke gevaren vloeien hieruit voor de wereldvrede voort? In de eerste plaats is daar het gevaar dat overal waar de respectievelijke vlaggen waaien, uitsluitend nadruk wordt gelegd op die elementen uit de ideologie van het andere kamp, welke men niet wenst te assimileren. Elementen dus waartegen men strijd voert.

Die tegenstellingen worden opgeblazen door belanghebbende, machtige groepen. Daardoor wordt het steeds moeilijker om de elementen te zien, die de Ver. Staten en de Sowjet-Unie misschien met elkaar gemeen hebben of tendenties in hun ideologische ontwikkeling die gelijke trekken vertonen. Met andere woorden, het gevaar dreigt dat teveel in de termen van wit-zwart wordt gedacht, terwijl de fijnere nuances in grijs aan de aandacht van de verhitte of beangste gemoederen ontsnappen.

Wanneer men echter probeert om onbevangen te observeren en te denken en zo tot een zelfstandig en gefundeerd oordeel te komen, dan moet men constateren dat een essentieel element van de democratie - de waarde en waardigheid van de menselijke persoonlijkheid - overal in de wereld wordt bedreigd. En deze bedreiging houdt geen halt bij bepaalde staatkundige grenzen. Zij is mondiaal.

Concentratiekampen, asfaltjeugd, massificatie, toenemend geloof in geweld in bepaalde kringen als bruikbare methode voor het oplossen van internationale politieke spanningen - die in wezen voor een groot deel echter het gevolg zijn van sociaal-psychologische en fundamentele en blijvende economische structuurveranderingen, het toenemend misbruik dat van de wetenschap wordt gemaakt, de overmatige, zo niet vrijwel uitsluitende aandacht die tallozen aan de stoffelijke welvaartsproblemen geven met volledige verwaarlozing van de geestelijk-zedelijke aspecten; al deze verschijnselen zijn alarmerende symptomen. En dan zwijgen wij nog maar over het snel toenemend aantal zenuwzieken dat er eveneens op wijst, dat de mens als ‘mens’ in een gemechaniseerde wereld wordt verwaarloosd en geen voldoende geestelijk houvast meer heeft.

Of men nu spreekt van Westerse of Oosterse democratie, wezenlijk blijft dat de kern van de democratie niet mag devalueren en ten gronde gaan. De hoop voor ons ligt in het weten, dat wij thans over de mogelijkheden beschikken om met behulp van de moderne communicatie- en voor-

[p. 618]

lichtingsmiddelen, die kern van de democratie te kunnen versterken. De tegenwoordige opvattingen en vormen van democratie in het Westen en in Sowjet-Rusland zijn ten slotte niet statisch en geen eindpunten. Zij bevinden zich in voortdurende beweging en groei en zijn aan verandering onderhevig. Door de verschijnselen die deze groei begeleiden zorgvuldig systematisch te bestuderen, zullen wij de richting leren kennen in welke de verandering zich voltrekt. Daarnaast blijft het noodzakelijk dat de ideologie van het eigen volk en die van andere volken wetenschappelijk worden bestudeerd om een vollediger en zuiverder beeld van de zo rijk geschakeerde werkelijkheid te krijgen.

Zou dit misschien een taak voor Europa kunnen zijn, dat door zijn geschiedenis en ligging tussen de Sowjet-Unie en Amerika eertijds beider ideologiën mede geschapen heeft en nu de invloeden van beide ondergaat?

Slot volgt