De Nieuwe Stem. Jaargang 6

Anthonie Donker
Twee drama's: het toneel in Nederland en de Ned. toneelschrijfkunst

Een Eeuw Nederlands Toneel - dat betekent hier de ontwikkeling van 1840 tot 1940. Ben Hunninghers overzicht hiervan [uitgave Querido, A'dam] is een verdienstelijke kroniek, betrouwbaar in den zin van naar volledigheid en onpartijdigheid strevend, en ingegeven door liefde voor toneel en dramaturgie. De toneelliefhebber die wil terugbladeren in zijn herinneringen en tot enkele tientallen jaren terug in het verleden meekan, zal er veel van zijn gading vinden en de vele foto's zullen hem er geheel en al ‘in’ brengen. In menig opzicht voldoet dit boek daarom ongetwijfeld aan wat de lezers ervan vragen zullen. Toch heeft het voor onze smaak a.h.w. een dimensie te weinig. Het beschrijft wel uitvoerig en regelmatig de lotgevallen van ons toneel, maar door de vele - vanwege de opdracht dikwijls wel, het zij toegegeven, onmisbare - details en de daardoor ontstane ophopingen van feiten, door deze opsommingen krijgt de lezer juist niet genoeg doorzicht in de portée van die lotgevallen en wordt niet het lot van ons toneel zichtbaar, waardoor wij het als probleem, als vraagstuk en als vraagteken te zien zouden krijgen. Dat wil niet zeggen, dat de schrijver het zelf niet zou zien, maar zijn boek, een andere doelstelling dienend, brengt het niet over. En ook bij de gegeven doelstelling zou ons toch nog

[p. 599]

wel meer de ontwikkelingslijn gewezen kunnen zijn dan nu het geval is. Wij blijven teveel haken in de geschiedenis van de toneelgezelschappen, wat toch nog maar een uiterlijk verschijnsel van de wezenlijke toneelgeschiedenis is.

Dat die geschiedenis van impasse na impasse, débacle na débacle, die aaneenschakeling van subsidiemisères en dat relaas van versplintering van krachten zo troosteloos is, ligt natuurlijk niet aan den schrijver. Maar wij zouden ook willen begrijpen en vernemen, waarom deze historie zoveel weg heeft van de geschiedenis van den Zauberlehrling, door altijd weer nieuwe, en in wezen eendere splitsingen. Er valt al lezend en samenlezend uit het betoog wellicht nog wel op te maken waaraan al die versplintering moet worden toegeschreven en wat de diepere oorzaken ervan zijn, maar het betoog is niet gestuwd door een visie die de ontwikkelingslijnen en de depressies laat zien en verklaart. Het vele, vaak wetenswaardige is niet gebonden door zulk een visie tot een samenvattend betoog. Ook zou men verklaard willen zien, hoe deze zelfde historie van misères toch weer niet uitsluitend een kroniek van mislukkingen is en hoe er ondanks veel inzinkingen en kleinzieligheden, vallen en opstaan, toch nog wel wat groots tot stand is gebracht, en, talrijke belangrijke opvoeringen samengenomen, niet eens zo weinig; de schrijver is er sterk van overtuigd en laat het ons ook zien.

Er zou een tragische geschiedenis te schrijven zijn, op zichzelf al dramatisch, van wat de grote leiders van ons toneel hebben gewild en bedoeld, van het streven van Rooyaards, Verkade, Van Dalsum, Heyermans en De Meester, en wáárop zij elk zijn gestrand, op welke onwil en welk onvermogen van ons publiek, dat zich naar het schijnt niet te straf de spiegel van het menselijk zijn wilde zien voorhouden, noch te naturalistisch noch te idealistisch, maar ook op de planken den vergulden middenweg wilde zien bewandelen, waardoor alle groter pogen om den mens in zijn worsteling met den engel en met zichzelf te tonen na even de aandacht te hebben geboeid maar vervolgens van dieper doorleven afgeschrikt te hebben, door het publiek werd ontweken en tenslotte altijd maar weer het gemoedelijke blijspel, het ‘sophisticated drawing-room-play’ en het zakelijk organisatietalent en -succes zegevierden. Wij hadden liefst den strijd van deze toneelleiders, die iets wilden wat tenslotte het Nederlandse volk niet gewild heeft, hier beschreven willen zien, in een hoofdstuk aan elk van hen afzonderlijk gewijd. Er was ook lering uit te trekken geweest, al is het teveel gehoopt dat het ook tot genezing veel zou hebben kunnen bijdragen. Nu en dan is Hunningher goed op weg en op dreef, zoals in het hoofdstuk waar men zijn karakteristieken van Van Dalsum aantreft. Maar de lijdensgeschiedenis die hier aan ons Nederlands toneel wel door hem waargenomen is, is daarmede nog niet doorgrond.

[p. 600]

Niet alleen de voornaamste figuren van onze toneelleiders zouden wij ten voeten uit en tegen den achtergrond van hun streven en bedoeling getekend willen zien, wij zouden ook scherper de vraag gesteld en vaster de lijn getrokken willen zien, wat nu eigenlijk in onze toneelgeschiedenis de rol en de betekenis is van het lekespel, van het volkstoneel, de portée, de mogelijkheden en de tekorten van deze verschijnselen, evenals men kan vragen naar de oorzaken van het uitblijven van een markant en standhoudend avant-garde-toneel en naar een werkelijk dieperen invloed van het studententoneel, dat bij tijden toch zulk een invloed begon te ontwikkelen, in de jaren der grote lustrumspelen van Teirlinck, Nijhoff, Graadt van Roggen en Mannus Franken, kort na 1930, en in zekere mate op bescheidener wijze na den tweeden wereldoorlog ook wel ontplooid in opvoeringen als van de Aias en van Schmidt Degeners Poort van Ishtar. Intussen wil ik niet uit het oog verliezen, dat de schrijver zich tot taak gesteld zag een geschiedenis, niet een verklarende geschiedenis te schrijven; aan het eerste heeft hij ruimschoots en conscientieus voldaan, maar krijgt niet alle geschiedschrijving pas tenvolle zin door het tweede, het verklarende element?

Wij mogen ons verheugen een kenner van ons toneel en geestdriftig bevorderaar ervan in den schrijver van dit boek te bezitten en kunnen ook verwachten dat hij zijn studie door den tijd, verrijkt bovendien met zijn Amerikaanse ervaringen, zal weten te verdiepen. Maar het bevreemdt en verdriet ons, dat hij tegen het eind van zijn boek op onverklaarbare wijze zijn onpartijdigheid verliest, en, hoezeer te goeder trouw ongetwijfeld, toch alle billijkheid laat varen, als hij betoogt: ‘Toch is er reden tot waarlijk grote en zelfs diepgaande ontevredenheid. Het zijn echter niet de vermeende of reële zwakheden van het toneel die daar de oorzaak van zijn, maar het volkomen in gebreke blijven der Nederlandse dramaturgie’. Dit is geheel eenzijdig van den toneelkant gezien, en al zal ik niet beweren, dat wij behalve met een Heyermans, in ons land door sterke toneelschrijvers hebben uitgemunt en al ken ik de toneelgebreken van elk der hier te noemen schrijvers, toch valt ook met het volste recht te beweren, dat het toneel onvoldoende aandacht heeft gewijd aan Emants en Josine Mees, dat het onze schrijvers niet heeft geholpen boven technische en routinegebreken uit te komen, dat het zich niet genoeg gelegen heeft laten liggen aan Van Eeden, Verwey en Henriëtte Roland Holst [en bewees niet de jubileumopvoering van Thomas More, dat men niet te gauw van ‘maar een leesdrama’ moet spreken!], ook aan Leopold [Vasantasena] en Schmidt Degener [De Poort van Ishtar], dat men meer partij had kunnen trekken ook van een Querido en een Scharten, een Ina Boudier, een Madeleine Böhtlingk, een C.J.A. van Bruggen en een Bordewijk; ook van een Nijhoff die zelf andere wegen heeft gevonden. En zonder tekort

[p. 601]

te doen aan de toneelverdiensten van De Hartog en Den Hertog, Fabricius en Van Eysselstein, Huizinga en Heydendal, valt toch niet te loochenen dat men het zich met de meeste hunner successen niet het moeilijkst gemaakt of het hoogst gegrepen heeft. Hoe kan de schrijver beweren: ‘de kring der literatoren houdt zich van de schouwburg angstvallig op een afstand’. Het is niet moeilijk om een half dozijn Nederlandse toneelschrijvers te noemen van wie zich juist de Nederlandse toneeldirecteuren verre hebben gehouden, en die zij in vele gevallen met de meest krasse nonchalance hebben verwaarloosd, denk alleen al over de laatste jaren aan Top Naeff, aan Jan van Lumey, ja ook aan de per gratie dan met een enkel stuk wel gespeelden als Maurits Dekker en Jeanne van Schaik. Het geduld en de ambitie zijn in die gevallen toch waarlijk van de auteurs gekomen, en de uitputting van hun geduld en de ontmoediging van toneelzijde, vraag het hen stuk voor stuk. Het leek mij daarom nodig te waarschuwen tegen een zo boud eenzijdig beweren, dat, als eerbied voor de toneelkunst hier in Nederland vrijwel niet bestaat, dit juist moet liggen ‘aan het ontbreken van een waarlijk dramatische scheppingskracht in de kring onzer dichters en schrijvers’! Want wie zich scherp afvraagt, of het de schrijvers zijn die den weg naar het toneel niet vinden of het toneel dat den weg naar de schrijvers niet vindt, zal moeten erkennen dat het menigmaal de Nederlandse schrijvers minder aan goeden wil heeft ontbroken dan het toneel jegens hen opbracht en dat de domper op de Nederlandse toneelschrijfkunst ook niet zo zelden door het toneel zelf is gezet, dat tijd, lust noch geduld opbracht tot die aanmoedigingen die een niet zo klein aantal Nederlandse schrijvers in ruimere mate hadden verdiend dan hun ten deel is gevallen. In zijn ijver voor het stellig vele goede op ons toneel, heeft de schrijver dit stukje toneelgeschiedenis helaas over het hoofd gezien en de malaise veel te eenzijdig verklaard.