De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 594]

Eeuwkronieken over kunst
Norbert Loeser
Hypertrophie der geschiedvorsing

Eduard Reeser. Een Eeuw Nederlandse Muziek
E. Rebling. Een Eeuw Danskunst in Nederland Uitgave Querido, Amsterdam, 1950

De ‘Eeuw’-reeks is een groots opgezette poging om het geestelijke en culturele leven in Nederland tijdens de vorige eeuw in al zijn aspecten uitvoerig en grondig te beschrijven. Deze onderneming kan niet anders dan met instemming worden begroet. Wij zijn immers de erfgenamen der 19de eeuw en het behoort tot één van onze belangrijkste taken onze houding tegenover de complexe en problematische erfenis van deze tijd te bepalen. Het is een taak waaraan wij ons niet kunnen onttrekken, gesteld zelfs, dat wij het zouden willen; of wij overtuigde aanhangers van haar denkbeelden zijn of haar opvattingen bestrijden, de vorige eeuw drukt onwillekeurig door haar zwaartekracht haar stempel op al ons doen en laten. Het is dus inderdaad noodzakelijk om ons rekenschap te geven van de ideeën, verrichtingen en prestaties van een tijdperk, dat ook het heden nog overschaduwt en dikwijls als een reusachtig gebergte aan de rand van onze gezichtseinder ons het uitzicht in de toekomst verspert.

Bij een dergelijke reeks van boeken, die onderling samenhangend pas in hun geheel een volledig beeld van het te behandelen onderwerp geven, zijn twee wegen begaanbaar: men kan alle medewerkers aan bepaalde voorwaarden binden, een dergelijk monumentaal werk op een gemeenschappelijke basis, op een gemeenschappelijk standpunt opbouwen, of men kan de individuele onafhankelijkheid der verschillende auteurs geen hinderpalen in de wegleggen. De voor- en nadelen van beide methoden zijn gemakkelijk in te zien: volstaan wij dus met te constateren, dat de uitgeverij Querido de subjectieve onafhankelijkheid van de medewerkers aan de ‘Eeuw’-reeks niet heeft willen beknotten.

In het onderhavige geval leidt deze vrijheid tot merkwaardige resultaten: er zijn nauwelijks grotere contrasten denkbaar dan de auteur van ‘Een Eeuw Nederlandse Muziek’ en de schrijver van ‘Een Eeuw Danskunst in Nederland’. Hoe meer boeken van Rebling men leest, des te sterker groeit in de lezer het besef met een van die anachronistische naturen kennis te maken waaraan het heden zo rijk is en die, zonder het te willen, er toe bijdragen een herziening van het verleden te beletten, omdat zij zeer nadrukkelijke apostelen van de ‘vooruitgang’ zijn, wat in deze samenhang een paradoxaal en verwarring stichtend beeld geeft. Rebling is een

[p. 595]

in deze tijd verdwaalde burger der 18de eeuw, een abstracte constructeur van het maatschappelijk bestel, die het leven met starre en onbarmhartige theorieën te lijf gaat. Het onvermijdelijke gevolg is, dat hij vele dingen in het geheel niet ziet, en dat die dingen die nog net binnen zijn gezichtskring vallen, een verwrongen en soms nauwelijks herkenbare vorm aannemen. Dit geldt niet voor de documentatie van zijn boek: op dit punt is zijn historische ‘objectiviteit’ onberispelijk te noemen. Pas zijn subjectieve interpretatie der verzamelde feiten blijkt een Procrustes-bed, waarin mensen en dingen zeer hardhandig worden aangepakt: de arme, tere, lichtvoetige Muzen zijn voor hem plotseling altegader vluchtelingen voor de ‘werkelijkheid’ - en onder ‘werkelijkheid’ verstaat Rebling het ‘leven van het volk’. Slechts een ‘realistische’ kunst heeft volgens hem reden van bestaan, de rest is zowel maatschappelijk als cultureel waardeloos, een laf ontvluchten der ‘werkelijkheid’. Wij zeiden het reeds, Rebling is niet slechts een kind der 19de, maar tevens een kleinkind der 18de eeuw. Hoe dichter hij bij het heden komt, des te meer laat de rustige betoogtrant van de historische beschouwer der feiten hem in de steek: zijn hart triomfeert over zijn brein en zijn eenzijdige voorkeur voor bepaalde facetten der hedendaagse danskunst heeft zich van zijn pen meester gemaakt en dicteert hem oordelen, die op zijn minst gezegd merkwaardig zijn. Het valt daarnaast op, dat ook Rebling de verhouding van dans en muziek in zijn studie nagenoeg geheel verwaarloost, bij een musicus een opmerkelijk en bedenkelijk verschijnsel.

Op zichzelf is er niets tegen in te brengen, dat geschiedenis ‘cum ira et studio’ wordt geschreven - integendeel: wij komen op dit belangrijke punt nog terug. Maar het is niet geoorloofd om de partijdigheid, waarmee het menselijk leven wordt belicht, in het verwarring stichtende camouflage-gewaad van ‘objectieve’ theorieën te kleden en te pretenderen een verslaggever van het verleden te zijn, als men in werkelijkheid propaganda beoefent.

‘Sine ira et studio’, het klassieke devies der geschiedschrijving, is daarentegen de leuze van Reeser. Hij tracht in zijn boek het juiste midden te vinden tussen het spontane medeleven met het te beschrijven tijdperk en de onmisbare afstand van de historicus ten opzichte van zijn onderwerp. Het is een prijzenswaardig beginsel, dat hij de klemtoon van zijn studie op het productieve musiceren legt; zoals hijzelf opmerkt, moest zijn bijdrage tot de ‘Eeuw’-reeks feitelijk ‘Een Eeuw componeren’ heten. Want inderdaad bepaalt het scheppend vermogen het karakter en de algemene, niet slechts de culturele waarde van een gegeven tijdperk. Maar de vooropgezette wil om de historische afstand onder alle omstandigheden te bewaren leidt bij Reeser tot een al te grote terughoudendheid. Wat Rebling

[p. 596]

te veel doet, doet Reeser te weinig; alles speelt zich in een ideale, bijna luchtledige ruimte af, het verband tussen maatschappij en kunstenaar wordt ternauwernood aangeraakt. Reeser gaat dus precies omgekeerd te werk; hoe dichter hij bij het heden komt, des te voorzichtiger en beknopter worden zijn formuleringen. Waar Rebling fel en ondubbelzinnig partij kiest, volstaat Reeser met een opsomming van alle componisten, die in de jongste tijd in Nederland op de voorgrond zijn getreden zonder commentaar op hun prestaties en artistieke bedoelingen te leveren. Dit is zeer te betreuren, want men voelt, dat de auteur meer te zeggen heeft dan hij loslaat; soms raakt hij zeer belangrijke problemen in het kort aan, maar alsof hij vreesde zijn vingers aan de actualiteit te branden, verzwijgt hij meer dan hij zegt. Dit is dubbel jammer bij een auteur, die waarschijnlijk een wezenlijke bijdrage tot de problemen van het heden zou kunnen leveren.

De documentatie echter is ook hier voortreffelijk, zoals bij een musicoloog van Reeser's reputatie niet anders te verwachten is. Trouwens als bron voor feitelijke gegevens heeft deze hele reeks een uitzonderlijke waarde. Wie over de toestanden op een bepaald gebied van het geestelijke leven der vorige eeuw ingelicht wil zijn, zal in deze boeken alles van zijn gading vinden.

De lectuur dezer werken roept echter nog andere, hoogst belangrijke vragen op, die niet zozeer het onderwerp dezer reeks, als de opzet van het geheel betreffen. Tot de erfenis der 19de eeuw behoort de ‘historische zin’, de 19de eeuw is het klassieke tijdperk der geschiedschrijving, namen als Ranke, Taine, Burckhardt, om slechts enkelen te noemen, schitteren als heldere sterren van de eerste grootte aan de hemel der geschiedvorsing. Maar sinds deze glorierijke periode is er veel veranderd en gewijzigd - alleen de historische ijver niet, die zich blijkbaar van al deze veranderingen niet voldoende rekenschap heeft gegeven. Het is hier niet de plaats om de oorzaken dezer bewustzijnsvertraging, die voor iedere wetenschap een groot gevaar oplevert, op te sporen, maar wel moet op dit bedenkelijke symptoom met nadruk worden gewezen. Dat de historische instelling, verre van een zuivere aanwinst voor het mensdom te zijn, grote gevaren voor het menselijk leven met zich mede zou kunnen brengen heeft reeds meer dan een halve eeuw geleden Nietzsche in een van zijn ‘Unzeitgemässe Betrachtungen’ aangetoond. De historici waren dus, en niet door Nietzsche alleen, gewaarschuwd. De geniale profeet zag wat er op komst was, maar zijn stem bleef, zoals gewoonlijk, de stem van een roepende in de woestijn.

Het is heden onze plicht zijn waarschuwingen en bedenkingen met verhoogde nadruk te herhalen. Wij vragen dus: Is geschiedvorsing mogelijk

[p. 597]

wanneer zich het paradoxale verschijnsel voordoet, dat de subjectieve zienswijze van de individuele historicus als objectieve maatstaf en norm dienst moet doen? Wij hebben hier twee boeken voor ons, die vanuit diametraal tegenovergestelde standpunten geschreven zijn: beide auteurs echter beweren historisch te werk te zijn gegaan. Waar is het algemeengeldige criterium om aan te tonen wie gelijk heeft? Want zij kunnen onmogelijk beiden gelijk hebben. Ten tweede: dreigt de historische ijver niet tot een historische bezetenheid, tot een manie te worden, verliest de vorsing niet iedere samenhang met onze wezenlijke behoeften? Is wetenschap een doel op zichzelf, moet zij niet veeleer in dienst van het leven staan? Niet in dienst van een partij, van een volk, van een maatschappelijke klasse, wel te verstaan - maar in dienst van het leven? Beide auteurs hebben veel moeite, ijver en vernuft aan de vervulling van hun taak besteed - en wat is het resultaat voor ons, wanneer wij ons niet door nationale trots of andere beweegredenen laten verblinden? Wij wisten ook voor het verschijnen dezer werken, dat de 19de eeuw in Nederland op het gebied der schilderkunst en op het terrein der letteren en poëzie grootse prestaties heeft opgeleverd, maar dat Nederland's bijdrage tot de toonkunst en de dans slechts bescheiden was. Hebben deze met noeste vlijt ondernomen vorsingen ons inzicht wezenlijk kunnen wijzigen? Zijn opzienbarende ontdekkingen het resultaat dezer studies geweest, ontdekkingen, die ons tenslotte een geheel nieuwe kijk op deze tijd en zijn artistieke producten geven? Het antwoord moet, zoals Reeser sober en oprecht zelf toegeeft, ontkennend luiden. Zou het dan niet wijzer, productiever, verantwoorder zijn ten opzichte van alle problemen, waarmee de mens van heden heeft te worstelen om zoveel bekwaamheid en geestelijke energie in een andere richting te ontplooien, al deze krachten doeltreffender te besteden? Wij zijn niet slechts materieel, wij zijn ook psychisch en geestelijk verproletariseerd; wij kunnen het ons niet veroorloven om met de geringe hoeveelheden ‘geest’ die ons nog ter beschikking staan verkwistend om te gaan en deze kostbare vermogens te vermorsen. Wij moeten de omvangrijke erfenis der 19de eeuw aan een grondige schifting onderwerpen; bijna iedere tak der wetenschap ziet zich heden voor de uiterst moeilijke en ondankbare taak geplaatst haar houding te herzien en een nobele daad van zelfoverwinning en zelfverloochening te begaan. De geschiedvorser heeft vooral met het probleem te worstelen: is de geschiedschrijving niet een stroom geworden, die reeds sinds geruime tijd buiten zijn oevers is getreden en veel braakliggend en zelfs veel vruchtbaar land dreigt te overstromen? Op ieder gebied van het menselijk bestaan is het een dringende vereiste om alle fundamentele vragen van het leven opnieuw te stellen. Wanneer wij de nalatenschap der vorige eeuw nauwkeurig onder de loupe nemen zullen wij tot de ontdekking komen

[p. 598]

dat deze tijd een laatste uitloper van een sinds de eeuwen gestadig voortschrijdende ontwikkeling is geweest en geen verkondiger van nieuwe wezenlijke inzichten. Paradoxaal genoeg is het de zin dezer erfenis om ons voor een groot gedeelte van haar te ontdoen. Wij moeten plaats, ruimte en kracht voor nieuwe ideeën scheppen, die als fundament voor ons individueel en maatschappelijk leven bruikbaar zijn - en daarvoor misschien in een nog verder verleden aanknopingspunten zoeken.

Het zijn uiteraard niet deze problemen geweest, die de ontwerpers en uitvoerders van de ‘Eeuw’-reeks voor de geest hebben gestaan; maar wij moeten toch allen, die aan het tot stand komen daarvan hebben medegewerkt, zeer erkentelijk zijn. Dat juist uitstekend geschreven en voortreffelijk en met grote zorg uitgegeven boeken ons ondanks alle resultaten, die er in vergaard zijn, in zekere zin onbevredigd laten, maakt het duidelijk dat het fundamentele vraagstuk veel dieper ligt en veel belangrijker voor ons leven en onze toekomst is dan de vragen waarop deze boeken rechtstreeks antwoord geven.