De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 602]

Eldert Willems
Een schrijver en de goede zeden

Rondom de ‘Melancholia’ van G.K. van het Reve hangt kruitdamp. Officieel geschut is in stelling gebracht en heeft enige rookbommen afgeblazen, persorganen reageerden met houwitsergeblaf en hier en daar kan men waarschuwend lange afstandsvuur vernemen. Het publiek dat van wege de damp het doel niet kan onderscheiden vraagt zich evenwel af wat van deze over en weerse explosies de oorzaak geweest kan zijn en zag zich over de brandpunten gaarne ingelicht. Waar liggen die verderfelijke lonten te sissen die in de kruitkamer van de overheid ‘openbare orde’ en ‘goede zeden’ tot ontploffing hebben gebracht? Zou hier een pyromaan aan het werk zijn?

Men kan zich van het een en ander slechts op de hoogte stellen door het omstreden geschrift ter hand te nemen en kennis te nemen van de inhoud. Deze nu luidt ongeveer aldus: Amsterdam, Zaterdag, datum onbekend, op een zolderkamer aan de De Lairessestraat overweegt een jongeman 's avonds de dingen van de dag. Men hoort van duurte, schaarste, onveiligheid. Kennelijk een bezettingstijd, ons niet geheel onbekend. De jongeman, Andree geheten, is niet in de uitbundigste stemming, hij gaat de nacht in met duistere gevoelens en beleeft een kwade angstdroom. Een andere jongeman, nog laat op, ziet tegen middernacht door de Leidsestraat een colonne vrachtauto's rijden met angstige regelmaat en schijnbaar met vast doel. De indruk van naderend onheil neemt toe. Teruggekeerd bij Andree zien wij deze ontwaakt op het moment dat buiten politiewagens voorbijgaan die een bevel uitzenden. Er is een razzia op komst, de straten worden afgezet, de huizen zullen worden afgezocht. Andree die niet meer vluchten kan verbergt zich op een kast. Hij hoort hoe de voordeur opengaat, daar komen zij aan, gestommel in het trappenhuis van mannen die de vertrekken doorzoeken. Zij naderen zijn kamer. De waanzinnige angst van de jongen zoekt een afweer, een compensatie. Zijn geest geeft geen uitweg, zijn lichaam is meer nabij en in een merkwaardige dubbelzinnigheid van onlust en lust in de onlust neemt hij zijn toevlucht tot de zelfbevrediging, de onanie, en beleeft hij in deze sexuele afleiding een psychische ontsnapping áán en verzoening mét het demonisch moment. Bij deze passages gekomen kan men de lezing van het geschrift, althans uit het oogpunt van openbare orde en goede zeden wel beëindigen, want behalve het nog eenmaal optreden der onanie en behalve enige sinistere beschouwingen is er weinig meer wat het gevoelig orgaan van een censor onaangenaam zou kunnen treffen. Voor de goede gang van zaken kunnen wij nog vertellen dat Andree niet gearresteerd

[p. 603]

wordt, dat hij enige vrienden bezoekt ten einde schuilgelegenheid en papieren te verkrijgen en dat hij aan het slot van ‘Melancholia’, dat een deel is van een roman, een balonnetje oplaat.

De lonten naar het kruithuis der overheid blijken dus de miserabele realiteiten te zijn van een geslacht dat zich voor angst en terreur geplaatst ziet, tegen wil en dank, met als enige steun van buitenaf een machteloos: zie maar dat je er door komt. Niet waar, veel meer dan een persoonlijke houding, een persoonlijke afweer, is er de duizenden die de angst tegemoet gingen, die de angst tegemoet gaan en nog zullen gaan, niet overgebleven. Wat doen in noodtoestanden de keurige officiële schema's anders dan zich onzichtbaar terugtrekken, het individu overlatend aan zijn elementaire reacties? Tegenover het geweld schrompelt, wanneer het Uur U slaat, het cultuurvermogen in, schrompelen normen in, schrompelen grote woorden van ‘openbare orde’ en ‘goede zeden’ helemaal in, helemaal tot niets meer. Binnen de minimumcirkels die dan nog resteren treden er verschijnselen op, uiteraard, die een welgedane en niet zeer fantasierijke lezer tegen de borst stuiten. Laat dit zo zijn. Maar onvergelijkelijk veel dringender en ook natuurlijker is de bewustwording in welke vorm dan ook van de situaties en zijnslagen van lichaam en ziel die zich in deze cirkels openbaren. Onvergelijkelijk veel dringender behoeft de overheid juist déze ondergrondse notities dan het rustig kabbelen der onschuldige watertjes die deze zelfde overheid niets mededelen omtrent de wezenlijke krachten die zich onder 's lands oppervlak voltrekken. Want daar, in de bewustwording van de elementaire mens, in zijn houding tegenover de grote vijanden van de dag, angst en verlatenheid, liggen de mogelijkheden van deze tijd, daar liggen de noden maar ook de waarden die alleen in het uiterste van menselijk verweer gevestigd kunnen worden willen zij iets van duurzaamheid vertonen.

De schrijver en de goede zeden maken kortsluiting. Dat is jammer voor de goede zeden, waar het hier een schrijver betreft, - het tegendeel van onbekwaam volgens het oordeel der bevoegden -, die juist bezig was iets meer van deze tijd, van deze mens, te zien dan het patrijspoortje van oud fatsoen hem toestond.

Alles goed en wel, maar de instandhouding van elke samenleving berust op een aantal overeengekomen hypocrisieën. Daar men van geen overheid kan verlangen, dat zij de publieke gelden aanwendt tot steun van de ondermijning van de publieke conventies, die haar aan het bewind brachten, behoudt alle overheidsbemoeiing met kunst een bedenkelijke kant.
(noot van de redactie)