De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 477]

Bonae litterae

Pour un nouvel humanisme. Textes des conférences et des entretiens organisés par les Rencontres Internationales de Genève 1949. Neuchâtel, Editions de la Baconnière, 1950.

Voor het jaar 1949 hadden de organisatoren van de elk jaar sedert 1946 gehouden Rencontres Internationales tot onderwerp van bespreking gekozen: een nieuw humanisme. Aan de gehouden referaten en de discussies lag de overtuiging ten grondslag dat het humanisme een der belangrijkste vormende krachten is geweest en nog is van de menselijke beschaving. Men heeft gesproken over zijn ontstaan en geschiedenis; hierover handelde vooral de eerste inleiding van R. Grousset, die uitging van de Antieke beschaving; als erfenis der Ouden werd het humanisme echter ook in relatie gebracht met de Oosterse wereld, in het bijzonder door P. Masson-Oursel. Men was echter bijeengekomen om te spreken over een nieuw humanisme en nu ging het voor velen om de vraag wat het humanisme te verwachten had van de nieuwe ontwikkelingen in wetenschap en maatschappij. Deze vraag werd trouwens ook reeds door de genoemde inleiders gesteld. Een kenmerk immers van het humanisme is dat het, ofschoon nauw verbonden gebleven aan zijn oorsprong in de antieke wereld, er naar streeft zich telkens te vernieuwen in aansluiting aan nieuwe levens- en denkwijzen. Het zoekt zowel naar een fundering van de menselijke waardigheid als naar waarheid, gedreven door de zucht tot onderzoek en de vraag werd gesteld of dit laatste zou kunnen leiden tot een ‘onmenselijke’ conceptie van mens en wereld en tot tegenspraak met het humanisme als het geweten van het intellectuele en morele leven. In dit verband waren de referaten van K. Barth, de protestant, en van R.P. Maydieu, katholiek, het minst discutabel; de eerste sprak over het humanisme van God, de incarnatie, een standpunt à prendre ou à laisser. Meer stof tot debat gaf de Franse communist H. Lefebvre, die het door de jonge Marx ontwikkelde begrip ‘vervreemding’ uiteenzette en het communisme beschreef als de weg tot opheffing van de vervreemding van de mens van zich zelf, van zijn medemens, van de arbeid en humanisme en communisme liet samenvallen. Dicht bij hem stond de bioloog J.B.S. Haldane, die op de grote betekenis van de moderne natuurwetenschap voor het humanisme de nadruk legde, maar bovendien het belang betoogde van de menselijke kwaliteiten, inzonderheid van aesthetische zin, bij natuuronderzoekers. Als laatste spreker ontvouwde K. Jaspers zijn opvatting van humanisme als een weg, niet als een doel: het scheppen van de geestelijke ruimte, waarin gestreden kan en moet worden voor menselijke onafhankelijkheid.

Hier kunnen slechts enkele punten gereleveerd worden uit een boeiend geheel; behalve de referaten zijn ook de uitvoerige discussies in dit boek opgenomen, welke laatste de helft beslaan van de 400 blz. Tal van aspecten die het menselijk leven in de 20ste eeuw bezighouden en benauwen, zijn in dikwijls scherpe debatten op hoog niveau ter sprake gekomen. Behalve de reeds genoemde sprekers hebben nog M. Leroy [over de mens in de technische in industriële revoluties] en J. Middleton Murry [over de mens in de wereld gezien door een schrijver] inleidingen gehouden.

O.N.

Gerard Walschap, Zuster Virgilia. P. Vink, Antwerpen, Amsterdam, 1951.

In deze rubriek worden gewoonlijk geen literaire werken besproken. Als dit thans wel gebeurt, wil dit niet zeggen, dat dit boek daar, literair gesproken, niet toe zou behoren. Integendeel, het is een hoogtepunt in Walschap's werk, van een voorname en genuanceerde eenvoud van stijl, die men meesterlijk mag noemen.

[p. 478]

Een zelfde meesterschap toont hij bovendien in een behandeling van het moeilijke thema, dat hij gekozen heeft, het leven van een heilige, van een eenvoudig meisje, dat als het ware vanzelfsprekend de perfectie van het religieuze leven bereikt. Een hachelijk onderwerp, alleen toegankelijk voor iemand, die tegelijk van binnen uit en van buitenaf dit leven kan volgen. Voor het binnen-uit naderen van zijn heldin moet de schrijver een haast congeniaal geloofsleven kennen, voor het van buiten af beschouwen afstand gedaan en genomen hebben. Het moet in Roomse kringen verbazing wekken - en het doet dit ook, getuige een artikel in ‘Streven’ van Juni - dat iemand die met enig gedruis een ‘Vaarwel dan’ aan kerk en geloof heeft toegeroepen, thans zo eerbiedig zich heeft gebogen over een religieuze, wier gang naar en door het klooster hij zonder enige hooghartigheid, laat staan kleinering, volgt. Welke Roomse schrijver zou dit kunnen doen en dan ook de relatie met haar tegenspeler in het boek, de ongelovige broer, en diens ongeloof begrijpen zonder kleinering? Mogelijk zullen ook ongelovigen Walschap niet begrijpen, misschien meesmuilen van een gevaarlijke neiging naar wat hij blijkbaar niet los kan laten. Dat is nu eenmaal het lot van een schrijver die zich waagt op een terrein dat voortdurend bestreken wordt door het vuur uit stellingen van zo constrasterende partijen.

De geschiedenis is die van een normaal gezin. Na de dood van de moeder neemt het oudste meisje nog jong haar plaats in op voortreffelijke wijze. Dan als zij meent dat haar zorg voor het gezin overbodig wordt, gaat zij naar het klooster; de overgang van een natuurlijk bestaan naar een bovennatuurlijke bestemming maakt Walschap m.i. aanvaardbaar. Dat het bovennatuurlijke het on- en tegennatuurlijke is voor de oudste broer, die ongelovig is geworden, is voor zichzelf sprekend. Hij blijft tot het eind - zuster en broer zijn zeer op elkaar gesteld - het verzet stimuleren tegen het nieuwe bestaan van zijn zuster. Niet alles in haar leven is wellicht even overtuigend beschreven, maar het geheel is een bijzonder staal van inlevings- en schrijfkunst. Een dergelijk gegeven - meestal wordt een heiligenleven door wierooknevels aan het gezicht onttrokken of weg-verklaard - aangedurfd te hebben is een waagstuk, het aangekund te hebben, een meesterstuk. Blijkbaar kan het ook menselijk genaderd worden.

O.N.

Dr. J.H. Waszink, Bloesemtij der Letteren. Het Humanisme van Francesco Petrarca. In de serie: Gastmaal der Eeuwen. Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1951.

In dit boekje belicht prof. Waszink een voor Nederland moeilijk toegankelijke figuur. Hij begint met een beknopte uiteenzetting van het begrip ‘Humanisme’, niet diepgaand maar voor het doel toereikend. Dan volgt een korte biografie. Wij leren Petrarca hierin kennen als wat men wel mag noemen ‘italiaans nationalist’, wars van de bestaande band met Duitsland, tegen Frankrijk en zonder belangstelling voor de Griekse cultuur - zijn exemplaar van Homerus las hij nooit geheel uit! - Twee eigenschappen van een groot dichter blijkt Petrarca in sterke mate te hebben bezeten: een onwrikbaar geloof in de macht van het woord en een niet minder grote naïeveteit in politicis. De gelukkigste tijd van zijn leven was de periode vóór de dichterkroning in 1340; dan komt de onrust, de reislust, de weigering om zich maatschappelijk te binden: een positie als hoogleraar te Florence weigert hij. In 1374 overlijdt Petrarca in zijn landhuis te Arguà, bijna 70 jaar oud.

Het boekje geeft dan een overzicht van Petrarca's werk. Het hoofdaccent valt hierbij op het latijnse deel van zijn oeuvre - te begrijpen, gezien het uitgangspunt van de schr., al hadden wij wel iets meer van de Laura-verzen willen horen. Een aardige passage is gewijd aan de inhoud en aanschaf van Petrarca's beroemde bibliotheek. Interessant is wat bij de bespreking van zijn hoofdwerken naar voren komt over de polemiek met de

[p. 479]

Averroïsten: Over de eigen onwetendheid en die van vele anderen, waaruit zijn ‘humanistisch’ ideaal weer duidelijk spreekt: vervolmaking van het individu. Tot slot: Petrarca's houding tegenover het Christendom; in tegenstelling tot Rüssel, die van ‘kerstening van het humanisme’ spreekt, meent schr., dat men bij Petrarca veeleer met ‘humanisering van het christendom’ te doen heeft: ook hier draait alles om de vorm.

Op de vraag of Petrarca ‘de eerste individualist’ genoemd moet worden - [een oud discussiepunt! -], gaat Waszink terecht niet verder in; hem interesseert slechts de aard van zijn individualiteit en hij constateert tenslotte: Petrarca's hoofdstreven was niet nabootsing der klassieken, maar het scheppen van een eigen stijl, als directe uiting van zijn persoonlijkheid. Prof. W. is er ongetwijfeld in geslaagd, dit aannemelijk te maken.

J.J. Oversteegen

Bruno Lasker, ‘Human bondage in Southeast Asia’, gepubliceerd onder auspiciën van The Institute of Pacific Relations, Uitg. Univ. of North Carolina Press, Chapel Hill, 1950.

Reeds vaker bespraken wij in deze rubriek belangrijke Amerikaanse publicaties over het gebied van Zuidoost-Azië. Lasker's nieuwste werk neemt temidden van deze litteratuur een bijzondere plaats in. De schrijver heeft een zeer grondige studie gemaakt van zijn onderwerp, en gaat op het vraagstuk van de onvrijheid in verleden en heden in het door hem behandelde gebied zeer diep in. Hij beperkt zich niet tot een behandeling van ‘klassieke’ vormen van onvrijheid als slavernij, pandelingschap en horigheid. Ook de onvrijheid, zoals die het gevolg is van het kapitalistisch stelsel en van de vestiging van westerse ondernemingen, wordt in zijn werk uitvoerig en vaak met veel begrip en diep inzicht besproken.

Jammer, dat de behandeling van de ontwikkelingen vlak vóór de Tweede Wereldoorlog wat te rozig optimistisch is gekleurd, zoals ook de toekomstbeschouwingen van de schrijver te zeer doorstraald worden van een Amerikaans vertrouwen in de ontwikkelingsmogelijkheden onder het kapitalistisch stelsel. Wie zou willen aantonen, dat loonslavernij en schuldslavernij, met de opheffing van de ‘formele’ onvrijheid, zoals deze weerspiegeld werd in de poenale sanctie en herendiensten, nog de Indonesische wereld niet uit waren en integendeel door de crisisomstandigheden tijdens de jaren dertig werden verscherpt, zou daarvoor gemakkelijk het bewijsmateriaal uit Lasker's boek kunnen putten. Waar extreme armoede en een ontstellend lage arbeidsproductiviteit heersen, komt men met arbeidsinspectie, wettelijke regelingen en goede wil bij ondernemers en regeringen niet heel erg ver.

W.F.W.