De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 379]

Bonae litterae

Jan Romein, Tussen vrees en vrijheid, Vijftien historische verhandelingen. Amsterdam, Querido, 1950. 398 blz.

Het verschijnen van een nieuwe bundel studies van Romein is, zowel voor de historici als voor hen die belang stellen in de cultuur-historische problemen van vroeger en nu, een gebeurtenis van belang. Elk van de verschenen bundels heeft de aandacht getrokken, heeft velen meer of minder critisch in de pen doen klimmen, en vooral: heeft zeer velen gedwongen zich rekenschap te geven zowel van de aangesneden problemen als van de schrijver en diens plaats in Nederlands wetenschap en cultuur. De bundel die thans voor ons ligt in weinig woorden recht te doen is even moeilijk voor de recensent als onrechtvaardig voor de schrijver; nochtans moet een poging worden gedaan.

Het boek bestaat uit vijf afdelingen, een theoretisch-historische, een cultuurhistorische, een historiografische, een modern historische en een politieke afdeling. Dit vijftal afdelingen, tezamen vijftien artikelen omvattend, werd samengevat onder de intrigerende titel ‘Tussen vrees en vrijheid’, waarmee de schrijver zowel de tijd van ontstaan heeft willen aangeven als ook nadruk heeft willen leggen op zijn opvatting dat vrees en vrijheid tezamen het centrale thema vormen der wereldgeschiedenis. Dit laatste moge waar zijn - over een dergelijk begrippenpaar straks nog een enkel woord -, het verklaart tevens waarom naar mijn gevoel deze bundel minder een eenheid is dan beide vorige: het centrale thema vrees - vrijheid, in de zin die er aan gegeven wordt, is m.i. te ruim als thema van een bundel essays. De uiteenzetting van de schrijver over de titel [mocht ieder schrijver zich zo bezinnen over de titels van zijn werken! Romein is er doorgaans zeer gelukkig mee] heeft mij dan ook niet geheel overtuigd, althans niet zo, dat ik veel andere eenheid in de bundel kan zien dan die van de tijd van ontstaan. Doch dit wil niet zeggen dat deze derde bundel daarom minder zou zijn dan de vorige. Er staan essays in, b.v. dat over de cultuurgeschiedenis van de 19de eeuw, die over Hooft en Huizinga, die ik bewonder; niet oncritisch bewonder overigens, maar de schrijver zal de laatste zijn dit van iemand te eisen. Daarnaast noem ik als belangrijk de gehele eerste, theoretisch-historische afdeling en hierin met name ‘Theoretische Geschiedenis’ en verderop het tiende essay ‘De geest van het Nederlandse volk tijdens de bezetting’. Wanneer ik thans op enkele essays wat dieper inga en op andere niet, dan is dat louter de willekeur van de recensent die gedwongen is in kort bestek dat te vertellen wat hem, om welke reden dan ook, het meest getroffen heeft.

Ik vestig dan de aandacht op de afdeling geschiedenis der geschiedschrijving, met de essays over Hooft, Huizinga en ‘Een halve eeuw geschiedwetenschap in Nederland’. Het opnemen van dit laatste stuk betreur ik; niet zo zeer om het essay zelf, al vraag ik mij toch wel af, waarom een Oppermann, een van de weinigen die bijna het gehele tijdvak met zijn activiteit bestreek en een der zeer weinigen die een geduchte school gevormd heeft, ietwat in een hoekje werd gedrukt; maar dit artikel doet m.i. ernstig onder voor de overige, in diepgang en in belangrijkheid. Beide eerdergenoemde essays maken deze afdeling echter tot een hoogtepunt. De herdenkingsrede over Hooft als historieschrijver [zinvoller dan ‘geschiedschrijver’] staat op zeer hoog peil! Voor ons rijst op de ons reeds bekende Hooft [maar hoeveel beter kennen wij hem nu!] èn een nieuwe Hooft, die van het verzet, waardoor de gehele Hooft ons zoveel nader komt. Als ik deze voordracht met één woord moest karakteriseren, dan koos ik: gaaf. En zulks dan in tegenstelling tot de rede over Huizinga, belangrijk, zeker, zowel om wat we er leren omtrent Huizinga als omtrent Romein, maar in vergelijking met de studie over Hooft niet gaaf, minder strak en met een ondertoon van weifeling.

[p. 380]

Trachten we hiervoor een verklaring te vinden, of, bescheidener, een deel ener verklaring, dan constateren we dat Hooft werd bestudeerd en beschreven op de wijze waarop ieder huidig historicus zijn onderwerpen uit het verleden zou willen behandelen als hij daartoe bij machte was. Niet aldus Huizinga. Hier speelt, onvermijdelijk, het feit een rol, dat het geschiedbeeld van de schrijver zich bevond in de faze van het ‘beleven’, die der ‘ongescheiden en ononderscheiden werkelijkheid’ en in de daarop volgende der ‘gezeefde werkelijkheid’ [termen van Romein, zie het artikel ‘Spieghel historiael’, o.a. in de bundel ‘In opdracht van de tijd’]. Huizinga is voor ieder denkend mens een probleem en voor zijn critisch-bewonderende leerlingen vooral een essentieel, een eigen probleem. De schrijver ‘beleeft’ Huizinga nog en zijn herdenkingsrede draagt daarvan de sporen. Doch dit is niet de enige reden waarom dit knappe essay mij niet geheel bevredigt: het staat teveel onder de invloed van die ene beperking van Huizinga, die Romein, ik zou haast zeggen, heeft gegriefd en nog steeds grieft: het niet begrepen hebben van de eigen tijd of liever, want daarop komt het toch feitelijk neer: het instinctief afwijzen van de Russische Revolutie en de theorie waarop zij was gebaseerd. Dat Huizinga's werk over de eigen tijd geen hoogtepunt is geweest staat wel vast, dat het dat mede om de aangegeven reden niet kon zijn, eveneens; door er te veel nadruk op te leggen wordt het beeld van de historicus Huizinga vertekend. Dat de gehele historicus niet volkomen bevredigend getekend is vindt misschien ook wel zijn oorzaak in het feit dat de Geschiedenis van de Groningse universiteit gedurende de 19de eeuw, een werk dat Huizinga tot zijn beste producten rekende, niet wordt genoemd, en dat terwijl het toch, ongewild misschien, is geworden een ‘Schets ener cultuurgeschiedenis van de 19de eeuw’, een onderwerp dat de schrijver van deze bundel ter harte gaat. Helaas zijn beide stukken zo verschillend van opzet, dat vergelijken zinloos is.

Romein benadert de 19de eeuw met een Toynbee-achtig begrippenpaar, Expansie en Ontbinding. De schets is zéér aantrekkelijk, zou inderdaad [zie de inleiding] een boek moeten worden; en dat boek zou dan feitelijk het eerste bewijs moeten zijn of inderdaad dergelijke begrippenparen bruikbaar blijven voor gedetailleerde geschiedschrijving. Want dat zij in een schets als deze voldoen en meer dan dat, staat vast: zij geven eenheid, strakheid van lijn en dragen bij tot begrip van veel dat onduidelijk was; of in een gedetailleerder geschiedenis de eenheid niet zal ontaarden tot eenzijdigheid, de strakheid tot starheid, is een vraag waarop ik met spanning het antwoord afwacht. Dat elkeen de 19de eeuw onder dezelfde begrippen zou willen vangen lijkt mij overigens uitgesloten en ongewenst en misschien is dit toch reeds het begin van een antwoord op de gestelde vraag.

Met deze enkele opmerkingen moet ik volstaan, wat niet wil zeggen dat niet alle essays de aandacht verdienen, die voor een belangrijk boek als dit gepast is.

F.W.N. Hugenholtz