De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 303]

Jan Romein
De cultuurerosie gemeten

Tijdschriften voorheen en thans

Met opzet koos ik de wat ouderwetse ondertitel die ons enkele tientallen jaren terug verplaatst naar een tijdstip, net ver genoeg weg om al geschiedenis te zijn en niet ver genoeg weg om dat louter te wezen. Om precies te zijn: ik wil het in deze bladzijden over het jaar 1900 hebben. Over één aspect intussen slechts van dat overrijke jaar, dat op de drempel lag van twee werelden: epiloog van de 19e, proloog van de 20ste eeuw. Over één aspect met een zeer speciaal doel: door een karakteristiek van één tijdschrift uit dat jaar een vergelijking mogelijk maken met het tijdschriftenwezen van nu en daardoor een concrete bijdrage te leveren tot het verontrustend verschijnsel, dat Donkersloot onlangs in het ‘Critisch Bulletin’ zo treffend cultuurerosie gedoopt heeft.

Het bedoelde tijdschrift is de Hollandse Revue onder redactie van iemand, wiens naam alleen ouden-van-dagen nog wat zegt, van Frans Netscher [1864-1923]. Een vergeten man. Of kent iemand nog zijn roman ‘Egoïsme’ [1892], uiting van dat droefgeestig realisme dier jaren, dat het niet gehouden heeft, vermoedelijk omdat de producenten ervan in wezen optimisten uit de ‘wereld der zekerheid’ en dus, objectief, toch niet zo heel echt droefgeestig noch zo heel erg realistisch waren. Of weet er nog iemand zelfs van zijn misschien beste werk, de novellen, gebundeld onder de titel ‘Uit de Snijkamer’ [1904]? En wie van onze 150 kamerleden zou nog zijn karakterschetsen van onze parlementariërs-van-toen, ‘In en om de Tweede Kamer’ [1899] en ‘Uit ons Parlement’ [1900], gelezen hebben? Op Oud na dan, die in onze parlementaire geschiedenis werkt.

Een verzonken naam dus en tot op grote hoogte terecht. Netschers verdienste school in zijn oneigenheid. Maar dan ook: hoe eigen was hij in die oneigenheid. Welk een voortreffelijk redacteur is hij geweest! Hij heeft nooit een letter helemaal van zichzelf in zijn maandschrift geschreven en toch heeft hij het vol geschreven, maand in maand uit, jaar in jaar uit. Alles en steeds in dienst van zijn publiek, de beschaafde bourgeoisie van destijds, die, blijkbaar, nog de lust en de tijd had het gebodene in haar film- en radioloze avonden te savoureren. Alleen de omvang van de ‘Hollandsche Revue’ immers dwingt al respect aan de onbevooroordeelde nakomelingen af. Elke maand 84 bladzijden van twee kolommen, op elke kolom een 425 woorden, ergo een 168 bladzijden ter grootte ongeveer van de pagina waarop dit gedrukt staat.

Elke aflevering ook had haar vaste indeling. Een frontispiece-plaat opende

[p. 304]

haar. Dan volgden de geïllustreerde rubrieken: ‘Wereldgeschiedenis’ en ‘Belangrijke Onderwerpen’. Daarop, ook met foto's, een ‘Karakterschets’. Dan een ‘Revue der Tijdschriften’ en ‘Het Boek van de Maand’, terwijl het geheel besloten werd door ‘De Boekentafel’.

Na afloop van het jaar won dit voor ons gevoel overdadig geheel, dat zo wonderwel overeenstemt met de welvoorziene feestmenu's dier jaren, nog door een inhoudsopgave en een alfabetisch namen- en zaakregister, die tezamen nog eens 20 kolommen beslaan. De beide laatsten zijn van een uitvoerigheid die doet denken dat de redactie meende zoal niet voor de eeuwigheid dan toch voor de toekomstige historicus haar tijdschrift te moeten redigeren. De rubriek ‘Wereldgeschiedenis’ bijv. is in de inhoud in 52 behandelde onderwerpen ontleed, waarbij in deze jaargang natuurlijk vooral de Boeren-oorlog, de Bokser-opstand, het naspel van de Dreyfus-affaire en de talloze moeilijkheden met Turkije hors d'oeuvre, hoofdschotel en dessert vormen.

Over elk dier rubrieken nog een enkel woord ter bevrediging van de, hoop ik, opgewekte nieuwsgierigheid naar het geheim dier degelijkheid. Dat geheim is, dunkt mij, dat de redacteur niet anders wilde dan voorlichten. Netscher zelf was radicaal, dat blijkt duidelijk en hij verstopt het ook niet, maar zijn eigen mening staat nooit aan die eigenlijke taak van enkel in- en daardoor goed voor te lichten in de weg. Leefde hij niet in de ‘Indian Summer’ van het liberalisme?

In de rubriek ‘Wereldgeschiedenis’ gaf hij steeds anderer mening weer, maar hij wist, wie hij daarvoor hebben moest: correspondenties in de ‘Times’, in de N.R.Ct., vooral die uit Konstantinopel en, voor het Verre Oosten, de voortreffelijke brieven van de correspondent van de ‘Locomotief’ te Semarang. Ik weet, dat ik ook in deze bladzijden weer tot beknoptheid gedwongen ben, maar hoe moeilijk is de verleiding te weerstaan om te citeren, teneinde te laten zien dat al Netschers citaten gekozen zijn uit auteurs, die waarlijk wisten, waarover zij het hadden. Ik weet ook, dat iemand van boven de vijftig aan die andere verleiding bloot staat van de wereld uit zijn jeugd te idealiseren. Maar ik weet tevens, dat ik ook deze verleiding kan en zal weerstaan, want ik weet, dat dit inderdaad een voorlichting was, waaraan tegenwoordig noch dag-, noch week-, noch maandblad kan voldoen, zelfs al zou het willen. Om de plaatsruimte al niet, maar ook nog om iets anders niet. Er is in die ‘wereld van gisteren’ een vrije moedigheid, die wij missen, al was het alleen maar, omdat het de vrijmoedigheid der uiteindelijke zekerheid is, die ons na twee wereldoorlogen ontglipt is.

De ‘Belangrijke Onderwerpen’ zijn aan tijdschriften ontleend. Een intelligent referaat wordt telkens op het juiste moment onderbroken door een goedgekozen citaat, waarvan ieder zich kan overtuigen, die de moeite

[p. 305]

neemt, een van Netschers weergaven met het oorspronkelijk te vergelijken. Er zijn er in deze jaargang 60 behandeld, en het zijn bijna stuk voor stuk onderwerpen waarvan men op zijn minst moet toegeven, dat zij toen belangrijk waren en die dat voor een deel althans ook nu nog zijn. Ik noem in chronologische volgorde: de zelfmoord, de ontwikkeling der kledingindustrie in de laatste vijftig jaar, de opkomst en ontwikkeling der scheikunde in de 19e eeuw, de Siboga-expeditie, hongerlonen, de ontdekking van de fotografie, de Chinese kwestie, geen man meer voor het leger, hoe droevig het gesteld is met de kennis der Nederlandse taal, op welke wijze de eindexamens der H.B.S.-en met 5-jarige cursus kunnen worden vereenvoudigd en waarom niet meer mensen vrijzinnig-godsdienstig zijn? Van de 12 karakterschetsen in deze jaargang verwachte men geen indringende psychologische analyse. Men verwachtte dat destijds ook niet. Maar dit gemis aan onzekerheden wordt ruimschoots vergoed door de mededeling van een aantal zekerheden omtrent de betrokkene. Ik kies er, willekeurig, één als voorbeeld. Zijn onderwerp is H.A.M. Roelants, de toen bekende Schiedamse uitgever. Een onbelangrijk man, after-all. Toegegeven, maar wat valt er niet veel wetenswaardigs te leren uit 32 kolommen, aan hem en zijn eenmans-firma gewijd en hoe bij uitstek deskundig is het niet in paragrafen verdeeld, die de volmaakt doorzichtige bouw van deze schets veruiterlijken. We treffen een beschouwing aan over de concentratie van het uitgeversbedrijf in de grote steden - in 1850 nog: 1559 werken bij meer dan 400 firma's over het gehele land verspreid -, over de eisen aan de moderne boekhandel te stellen, over Schiedam - hoe rustig, maar hoe indringend tegelijk is de fysionomie van dat half-dode stadje in anderhalve kolom beschreven. [blz. 387/8] - over de oude heer zelf, over zijn zaak. Hoeveel gedegen kennis spreekt er niet uit die éne paragraaf al over het vak in 1850 en de merkwaardige opleving daarvan sindsdien, die Netscher toeschrijft aan de fameuze eerste wereldtentoonstelling, die in Londen van 1851. Ter kenschetsing toch één citaat:

‘Nooit was de onderlinge naijver natuurlijker en edeler dan hier [op die tentoonstelling]. Het gold hier niet de wisselvallige overwinning van het kanon en het zwaard, maar de eer van het innerlijk vermogen der natiën, de voorrang op het gebied der arbeidskracht en der beschaving.’

Dat Krupp er ook was met een kanon, dat pijnlijk veel indruk maakte, vermeldt Netscher niet. Maar hij wist al zoveel en kon niet alles weten en tenslotte - had ook de vrijmoedigheid van 1900 haar grenzen. Voorts gaat het over een beroemd proces: dat over van Vloten's Vondeluitgaaf bij Roelants, het proces van Lennep-Roelants waar de Koning zich persoonlijk mee bemoeide om Roelants te steunen, hetzelfde proces waar A.C. Kruseman in zijn ‘Bouwstoffen voor eene geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel gedurende 1830-'80, een heel hoofdstuk aan

[p. 306]

gewijd heeft. Maar het is, helaas, ondoenlijk om in het kort een juist denkbeeld van dit artikel te geven, omdat de wezenlijke betekenis ervan nu juist in zijn zakelijke uitvoerigheid bestaat, die ons de man en zijn werk volledig kenschetst.

Belangrijker en typerender wellicht dan al het voorgaande is de rubriek waarin, kort, de inhoud van een aantal tijdschriften is weergegeven. Niet minder dan 70 Nederlandse en 25 buitenlandse passeren de revue, maar desondanks is van elk artikel, dat Netscher de moeite waard scheen - en zijn keus lijkt trefzeker - de inhoud meegedeeld, veelal nog toegelicht door een citaat van soms een halve kolom in kleine letter. Hij had er 20 bladzijden van de 84 per aflevering voor over. Maar hij gaf er dan ook iets mee, dat zijn abonné's in staat stelde elke maand werkelijk op de hoogte te zijn van het belangrijkste, dat er in de binnen- en buitenlandse tijdschriften van diezelfde maand of de vorige was verschenen. En dat dat substantieel was, daarvoor stonden zowel die kleine 100 ‘verslagen’ tijdschriften zelf borg als ook Netschers onmiskenbare fijne neus en onvolprezen plichtsbetrachting.

Volmaakt dus, het tijdschrift van toen? Neen, dat niet. Er zijn drukfouten. Acht heb ik er gevonden inde kleine 2000 kolommen. Dus zo goed als volmaakt toch? Ook dat niet. De laatste rubriek ‘Het boek van de Maand’ valt bij het voorgaande evenzeer af als de ‘Boekentafel’, die elke aflevering besloot. Er zijn, gemiddeld, weliswaar tien boeken per aflevering aangekondigd, doch slechts met de titel en onder de vijftien uitverkorenen, die een paar bladzijden per aflevering kregen is er, merkwaardigerwijze, nauwelijks één, dat ook na vijftig jaar nog van belang is. Hier, zo ergens, toont zich toch weer Netschers tekort: beide ogen wijd-open gericht op wat zijn tijd bewoog, ziet hij voorbij aan wat in die tijd die tijd te boven ging. Het is niet moeilijk, nu, een 120-tal boeken te noemen, in 1900 verschenen, die nu nog van betekenis zijn of althans vraagstukken behandelen, waarmee ook wij nog niet hebben afgerekend. Ik mag het zeggen, want ik heb zo'n lijst gemaakt. Maar geen daarvan wordt in de ‘Hollandsche Revue’ van dat jaar ook maar genoemd, laat staan besproken. Een verschijnsel, waarop ik gaarne nader zou zijn ingegaan, doch dat ik nu, Netschers ruimte missend, en passant aan cultuurhistorici ter overweging moet laten. Want al is het in dit bizondere geval te verklaren doordat Netscher voornamelijk Nederlandse en voor de rest slechts vertaalde boeken bespreekt, daarmee is zijn toekomst-blindheid toch nog niet begrepen. Hij had immers ook anders kunnen doen, want de talrijke citaten in vreemde talen die in de rest van de jaargang voorkomen, bewijzen dat hij rekende met lezers, die Frans, Duits en Engels verstonden. Doch genoeg hiervan.

[p. 307]

Mij rest een andere taak tot besluit, zoal geen moeilijkere dan toch één die meer actueel is. Ik heb een jaargang van een tijdschrift uit 1900 bestudeerd in de hoop dat men ten departemente van O.K. en W. deze éne aflevering zal willen doorbladeren. Ik heb, meen ik, aangetoond dat de cultuurerosie op het gebied van het tijdschriftenwezen zich voordoet in een mate die een ieder die het wel meent met onze cultuur de schrik om het hart moet doen slaan. Het is immers niet overdreven te zeggen, dat al onze maandbladen bij elkaar aan voorlichting nog op geen stukken na geven, wat de ‘Hollandsche Revue’ in haar eentje gaf. En een cultuur zonder voorlichting is op de duur ten dode opgeschreven omdat daardoor precies datgene verloren gaat, waar zij van leeft: norm-besef. Moge daar waar alleen nog hulp te halen is om dit fataal proces te stuiten, de gedachte veld winnen, dat het goed en-wel is, de Westerse cultuur met de wapenen te verdedigen, doch dat die verdediging haar zin verliest, wanneer door de voorbereiding daarop juist datgene te loor gaat dat verdedigd moest worden. En moge onze regering, dit beseffend, er het hare toe bijdragen, dat het opnieuw tot die vreedzame wedijver tussen de natiën komt, waarvan Netscher gewaagde in de regels die ik hierboven heb afgeschreven.