De Nieuwe Stem. Jaargang 6

[p. 82]

C.J. Bleeker
De godsdiensthistoricus en phaenomenoloog

Slechts enkele maanden scheiden ons van het onverwachte heengaan van de man, die behalve, dat hij uitblonk op tal van terreinen van het cultuur- en geestesleven, ook een grootmeester is geweest in de studie van de godsdienstgeschiedenis en van de phaenomenologie van de godsdienst. Ons ontbreekt de afstand tot de gestorvene, die het oog scherpt voor het ontdekken van het blijvende en van het tijdelijke in de producten van zijn geest. Het is te vroeg daarover nu reeds een oordeel te vellen. De bescheiden taak van het heden kan slechts hierin bestaan, dat men zijn nagedachtenis eert door zijn verdiensten als godsdiensthistoricus en phaenomenoloog naar hun ware grootte uit te meten, een schets op te zetten van het verloop van zijn onderzoekingen op de studieterreinen, die hij krachtens zijn opdracht als Gronings hoogleraar had te bewerken en enkele vermoedens uit te spreken over de blijvende waarde van zijn werk.

Van der Leeuw bezat zowel in Nederland als ook in het buitenland onder de vakgenoten een groot en onbetwistbaar gezag. Hij werd algemeen erkend als leider. Dat hij deze positie innam, kwam sprekend tot uiting in het feit, dat zijn verkiezing in begin Sept. 1950 als voorzitter van de op het godsdiensthistorische congres te Amsterdam gestichte ‘International Association for the Study of the History of Religions’ algemeen als een volkomen vanzelfsprekend besluit werd gevoeld. Naast hem was er niemand te stellen, die zózeer een overzicht bezat over al de gebieden van zijn uitgebreide vak en die de structuur van de religie in het algemeen en van de verschillende godsdiensten in het bijzonder kon tekenen als hij met een verbluffende veelzijdigheid van kennis en in een bekoorlijk vlotte stijl.

Van der Leeuw heeft zich geleidelijk deze erepositie veroverd. De roem is hem niet zo maar in de schoot gevallen. Hij heeft zijn lauweren met hard werken en studeren moeten verdienen. Aan het aantal, aan de inhoud en aan de tijdsorde van zijn werken kan men enigszins aflezen hoe de curve liep van zijn wetenschappelijk kunnen op de terreinen, die in het zoeklicht vallen van dit artikel.

Het onderwijs van de vermaarde Leidse godsdiensthistoricus, prof. dr W.B. Kristensen heeft hem kennelijk doen besluiten zich in deze studierichting te specialiseren. Het sprak daarbij vanzelf, dat hij door zijn leermeester in het bijzonder zou ingeleid worden in de vraagstukken van de oud-Egyptische godsdienst. Zo werd Van der Leeuw Egyptoloog. Na een verblijf te Berlijn en te Göttingen verwierf hij in 1916 de graad van

[p. 83]

doctor in de godgeleerdheid op een proefschrift over ‘Godsvoorstellingen in de oud-Aegyptische pyramidentexten’. Deze dissertatie verheft zich een goed stuk boven het niveau van de werkstukken, waarmee men doorgaans in Nederland de doctorstitel verkrijgt. Zij is nog steeds lezenswaard. Van der Leeuw is aan de Egyptologie steeds trouw gebleven, al verrichtte hij op dit gebied verder geen baanbrekend werk meer. In 1927 verscheen een studie over de befaamde ketter-koning Achnaton van zijn hand. Zeventien jaar later vatte hij zijn kennis van de Egyptische godsdienst samen in een monographie, die in de Servire-reeks werd uitgegeven. Het boekje bewijst, dat hij deze stof beheerste. Toch is de rangschikking van de behandelde onderwerpen niet gelukkig, niet logisch-klemmend. Men speurt in de opbouw iets van de vluchtigheid en van gebrek aan doordachte, harmonische compositie, die de keerzijde waren van de ongehoorde productiviteit van deze auteur. Het is kenmerkend voor de onverzwakte liefde, die Van der Leeuw koesterde voor de Egyptologie, dat één van zijn laatste studiën gewijd was aan de ‘Egyptische eschatologie’ [1949].

Van Egypte naar Griekenland is in de godsdienstgeschiedenis maar een stapje. In de antieke oudheid bestond er een verband tussen beide cultuurhaarden. Het verbaast dus niet, dat Van der Leeuw zich weldra ging bezig houden met de Griekse religie. Er bestond bovendien zonder twijfel een zekere congenialiteit tussen deze romanticus en de schone en mysterieuze wereld van Oud-Hellas. De vruchten van zijn onderzoekingen waren het aardige boekje ‘Goden en menschen in Hellas’ [1927] en een fraai artikel over deze materie in ‘De Godsdiensten der Wereld’. Uit beide blijkt, dat Van der Leeuw zich snel en grondig in deze godsdienst heeft ingewerkt en dat hij de beschrijving daarvan met vaart en vreugde verricht. In kleinere studies heeft hij ook later zijn fijn verstaan van deze geesteswereld getoond.

Reeds in zijn dissertatie valt er een meer dan gewone belangstelling voor de primitieve religie te bespeuren. De mentaliteit van de zogenaamde primitieve volken heeft hem zijn leven lang geboeid en bezig gehouden. Het intrigeerde hem te weten, wat het verschil was tussen dit primitieve en het moderne denken. In 1928 publiceerde hij het resultaat van zijn studiën over dit probleem in een artikel, getiteld: ‘La structure de la mentalité primitive’. De bekende Franse socioloog Lévy Bruhl werd op dit domein zijn leermeester. Hij heeft diens inzichten overgenomen, doch geenszins slaafs, integendeel met phantasie en vrijheid, zodat het hem gegeven is geweest deze theorieën te populariseren en vooral hun betekenis in het kader van het theologisch en het anthropologisch denken in het licht te stellen. Wie daarvan overtuigd wil raken, leze: ‘De primitieve mensch en de religie, anthropologische studie’ van 1937.

[p. 84]

Tenslotte was Van der Leeuw echter meer phaenomenoloog dan godsdiensthistoricus. De haarfijn uitpluizende detailstudie lag hem niet. Hij was de man van het fraaie overzicht, het lokkend perspectief, de elegant getrokken lijn. Zijn hele geestelijke habitus heeft hem voorbeschikt om te worden de phaenomenoloog bij uitnemendheid. Acht jaar na zijn dissertatie schreef hij reeds een boekje, dat de grondslag legde voor zijn latere phaenomenologische systeem. Het heet: ‘Inleiding tot de godsdienstgeschiedenis’. De titel is een vergissing, een teken, dat Van der Leeuw de principes van dit vak nog niet grondig had doordacht. Want in wezen is het een phaenomenologie. Negen jaar later, in 1933, komt zijn meesterwerk uit ‘Phänomenologie der Religion’, een boek dat een welsprekend getuigenis aflegt van zijn verbazingwekkende belezenheid, zijn gave om het wezen der godsdienstige verschijnselen te verstaan en om de structuren van de godsdiensten te tekenen, zijn vermogen om heterogene gegevens in een zinrijk verband te plaatsen. Dit werk werd in 1938 in het Engels en in 1948 in het Frans vertaald. Het heeft zijn wereldnaam gevestigd.

De productie van Van der Leeuw overziende, ontdekt men daarin zonder moeite de hoofdlijnen. Zijn wetenschappelijke belangstelling was verdeeld over: de Egyptologie, de Griekse godsdienst, de problemen der primitieve religie en de phaenomenologie van de godsdienst. Hij was een verdienstelijk Egyptoloog, een goed kenner van het Griekse geestesleven, een man met inzicht in het karakter der primitieve mentaliteit, een geboren phaenomenoloog. Verder valt het op, dat zijn ‘Phänomenologie’ van 1933 het hoogtepunt vormt van zijn scheppend vermogen. Daarna heeft hij geen werk met verrassend nieuwe inzichten gepubliceerd. Bij een auteur als Van der Leeuw, die zó vlot en veel produceerde, die ook zó populair, in de goede zin van het woord, wist te schrijven, is het nu nog niet te zeggen welk deel van zijn oeuvre bestand zal zijn tegen de critiek van de snel voortglijdende tijd, die vele eens hoog geprezen werken tot de rang van het volkomen onbelangrijke degradeert. Doch reeds nu is het zichtbaar, dat er voze plekken zitten zelfs in zijn sterkste werk, zijn phaenomenologie. Zijn vlugge geest, zijn levendige intuïtie heeft wel eens wat al te snel verbanden gelegd en structuurlijnen getekend. Hij zelf zou dit niet hebben ontkend en er evenmin over hebben getreurd. Want hoofdzaak was hem zeker het boeiende spel van de wetenschappelijke bemoeienis met deze bijzonder interessante materie. In het bedrijven van dit hoog wetenschappelijke spel is en blijft hij een brillante figuur.