De Nieuwe Stem. Jaargang 6

J.M. van Veen
De theoloog

De Reformatorische theologie van tegenwoordig is in volle ontwikkeling. Wie haar vergelijkt met die van de laatste eeuwen, kan soms zijn ogen nauwelijks geloven. Welke verschillen op de meest essentiële punten met toen! Bewust sluit zij zich aan bij de theologie van de Reformatietijd, bij Luther en Calvijn, maar ook bij de Katholieke theologie van alle eeuwen, bij Augustinus, Athanasius en Irenaeus. En toch is zij aan de andere kant door en door modern. Zij geeft antwoorden op de vragen van onze tijd en baant wegen voor kerk en geloof in een eeuw van collectivisme en toenemende saecularisatie. Het is een vreugde om nu theoloog te zijn en met de grote theologen van onze tijd te verkeren.

Zulk een groot theoloog is ook Van der Leeuw geweest en hij beschouwde ook zelf het beoefenen van de godgeleerdheid als een fascinerend voorrecht. En zeker van hem kan gezegd worden, dat hij, aansluitend bij de theologie der eeuwen maar tegelijk volstrekt modern, aan de merkwaardige en rijke ontwikkeling der huidige theologie een vruchtbaar aandeel

[p. 80]

heeft gehad. Over zijn faam als godsdiensthistoricus is in dit nummer al gesproken. Maar er zijn meer lauweren toe te voegen aan zijn naam. Van der Leeuw is een van de zeer weinige mannen van wetenschap in onze tijd, die zowel een groot historicus als een groot systematicus zijn geweest. En hij was het laatste allround: wijsgeer, anthropoloog en dogmaticus. Al deze onderdelen der theologische encyclopedie vormden bij Van der Leeuw bovendien een gaaf geheel en wel van zulk een uitgesproken karakter, dat hij in de geschiedenis der theologie van onze eeuw een zeer opvallende plaats inneemt.

De Reformatorische theologie is, hoewel gevormd in het verzet tegen de Rooms-Katholieke Scholastiek van de Middeleeuwen, toch zelf van zeer brede allure. En dat geldt ook van haar in onze tijd. Aan de ene kant is er een ontwikkeling, die een merkwaardige vernieuwing is van de Gereformeerd-Doperse Reformatie. Karl Barth is hier de grote leider. Bij hem maakt de godgeleerdheid zich los uit de kaders van Westerse wijsbegeerte en moraal om, sterk eschatologisch gericht, het totaal eigene en vreemde van de Bijbels-Israëlietische verkondiging in systematische samenhang te ontvouwen en daardoor het denken en handelen der huidige Christenheid weer op het diepst te beïnvloeden. Aan de andere kant is er een ontwikkeling, die Hervormd-Katholiek genoemd kan worden. En op deze vleugel speelt Van der Leeuw zijn indrukwekkend spel. Aangezien zich in ons land door zijn geschiedenis vooral de Gereformeerd-Doperse vernieuwing breed heeft gemaakt, was Van der Leeuw op strikt theologisch gebied een eenzame figuur. Maar hij wist, dat er in de Reformatorische oecumene vele broeders van hem waren: Lutheranen, Anglicanen en Erasmiaanse Humanisten.

Wie met zijn Hervormd-Katholieke gedachten wil kennis maken, verdiepe zich vooral in zijn Inleiding tot de theologie [1935 ¹, 1948 ²] en zijn Sacramentstheologie [1949]. Het eerste werk is een samenvatting van zijn encyclopedische denkbeelden. Van der Leeuw weet, dat er in de theologie altijd twee wegen zijn geweest. Allereerst de weg van het algemene naar het bijzondere, van beneden naar boven, van de wereld en de cultuur naar de Openbaring. Daarnaast is er de weg van het bijzondere naar het algemene, van boven naar beneden, van de Openbaring naar wereld en cultuur. Naar het oordeel van Van der Leeuw moeten beide wegen elkaar nadrukkelijk aanvullen. Barth zal de tweede weg gaan. Van der Leeuw zal die ook betreden, maar vooral de eerste niet vergeten. Zo baant hij bijvoorbeeld een weg van de algemene wetenschap naar de theologie. Hij onderneemt in zijn Inleiding een grondige poging de ‘theologisch-eschatologische’ tendentie van de algemene wetenschap aan te tonen om daarnaast het wetenschappelijk karakter van de theologie te vindiceren. Hij is van oordeel, dat elke bijzondere wetenschap, ook die der theologie

[p. 81]

[de wetenschap der openbaring] zich eerst moet rechtvaardigen tegenover de algemene wetenschap. Aan de andere kant weet hij, dat de theologie haar beginsel niet aan de wetenschap kan ontlenen. Dit is haar gegeven in de Incarnatie, maar het is juist de Incarnatie die beide wegen veronderstelt, zowel die van boven naar beneden als die van beneden naar boven.

Dit banen en openhouden van de wegen, zowel naar de kant van de algemene wetenschap als naar de kant van de dogmatiek, is typisch Hervormd-Katholiek. En het is geen wonder, dat ook in de brede theologie van andere Hervormd-Katholieke denkers als Aalders, Söderblom en Temple de incarnatie als synthetisch beginsel, meer Grieks dan Semietisch, zulk een rol speelde. Op grond van dit beginsel gaat het Van der Leeuw om religie èn geloof, godsdienstwetenschap èn dogmatiek, anthropologie èn Christologie, natuurlijke èn openbaringstheologie.

Hetzelfde beginsel der vooral synthetisch en niet kritisch verstane incarnatie is ook het centrum van Van der Leeuw's sacramentstheologie. Hij heeft, meer dan wie ook, de sacramenten weer in het brandpunt van de theologie en de kerkelijke practijk geplaatst. Tegenover de Dopers-Gereformeerde tendentie om de cultus achter te stellen bij de ethiek en de sacramenten bij de prediking, bepleitte hij het goed recht van het Heiligdom, waarin het altaar zijn rechtmatige plaats heeft naast de kansel. Hij was van oordeel, dat verreweg de meeste Reformatorische kerkdiensten afbreken, als het wezenlijke nog moet geschieden: de bediening van het avondmaal. En hij beschouwde dit sacrament als het allesbeheersende middelpunt van het leven, in de kerk en in de cultuur. Men moet zijn Sacramentstheologie lezen om te zien hoe godsdienstgeschiedenis, Bijbelwetenschap, anthropologie en incarnatietheologie elk hun bijdrage leveren tot een grootse poging het sacrament te maken tot basis van eredienst en leven. En de enigszins deskundige lezer zal ontdekken, dat hier veel en veel meer aan de hand is dan herstel van het sacrament. Van der Leeuw stond een Katholieke uitbouw van de Reformatie voor ogen, van zulk een strekking dat er een Katholiek Protestantisme zou ontstaan, dat vanuit de liturgie tot verantwoorde vormgeving van het leven kwam en daarmee tot nieuwe opbouw van de cultuur. En ook zijn vrienden en leerlingen, die aan de Dopers-Gereformeerde vleugel van het Protestantisme staan, erkennen met grote dankbaarheid, hoe deze geweldenaar hen dwingt om ernst te maken met de vragen, die hij gesteld heeft, met de wegen, die hij heeft gewezen, met de oplossingen, die hij, met de inzet van zijn leven, heeft waargemaakt. Bovendien weten zij zich volkomen één met hem in zijn hartstochtelijk begeren om in alles wat hij deed de kerk te dienen, het Lichaam van Christus, reddend middelpunt van geschiedenis en cultuur.