De Nieuwe Stem. Jaargang 6

F. Sierksma
De Europeaan

In Van der Leeuw hebben wij iemand verloren, die het niet nodig vond om Europa en het zg. Westen te verdedigen, omdat hij een Europeaan was. Wij menen soms Europa te moeten verdedigen, maar wat is een Europa zonder Europeanen? Het lijkt er dikwijls angstig veel op, dat wij Europa niet tegen anderen, maar tegen ons zelf verdedigen. Wij hebben veel gemeen met de beroemde Romeinse auguren, die de religie en daarmee de cultuur van hun volk verdedigden, terwijl ze tegen elkaar knipoogden. Van der Leeuw was iemand, die niet knipoogde. Vanuit een bepaald gezichtspunt is zijn hele werk één grote beschrijving en verantwoording van de werkelijkheid, die ‘Europa’ heet en vanuit ditzelfde gezichtspunt was zijn leven niet een verdediging, maar een bewijs-in-vlees-en-bloed van deze realiteit.

Allard Pierson's werk over Hellas en Israël als de bronnen van onze beschaving is zo langzamerhand vergeten, maar zijn visie is nog steeds niet verouderd. Men kan die visie vanzelfsprekend vinden. Men kan het een waarheid als een koe noemen, dat Europa ondenkbaar is zonder Israël en Hellas. Maar dan is het even vanzelfsprekend, dat er vandaag de dag nog slechts met moeite van Europa en van Europeanen gesproken kan worden. Er zijn nog vele knappe koppen en nog vele grote geesten, maar er resten ons nog slechts weinigen, die in hun leven en denken de erfenis van Hellas en Israël als een eenheid hebben verwerkelijkt. Van der Leeuw was een van hen.

In de geschiedenis der godsdiensten had de religie van het oude Grieken-

[p. 75]

land de liefde van zijn geest én van zijn hart. Voor degenen, die het voorrecht hadden zijn leerlingen te zijn, zullen de ogenblikken onvergetelijk blijven, waarop professor Van der Leeuw met hen de Griekse tragedies las, het roeplied der Elische vrouwen om Dionysos ‘woedend met de stierpoot’, de historiën van Herododotus en de speels diepzinnige dialogen van Plato. Hij lééfde in Griekenland. Daar vond hij het domein van de grote Moeder, die ons aller leven beheerst in de eeuwige cirkelgang van geboorte, paring en dood, in de roes der driften en in de zalige onbewustheid der Dionysische extase. ‘Er zijn maar drie dingen, die terzake doen: geboorte, huwelijk en dood, precies dezelfde dingen, die de gasthuisvrouwtjes uit de krant halen - de rest is bijzaak’, dat was een uitspraak, die vele generaties van studenten van hem hebben gehoord. En wie de passie en de overgave voelden, waarmee hij de koren uit Euripides' Bacchae las, begreep onmiddellijk, dat Van der Leeuw's afkeer van geheelonthouding niet maar de een of andere idiosyncrasie was, maar een fundamentele houding van een man, voor wie de Moederreligie een concrete werkelijkheid was. Demeter, die weende en juichte bij dood en wedergeboorte in de natuur, Artemis, die moederlijk zorgde voor de prille jongen van beer en leeuw, maar die óók deze zelfde diertjes wreed wurgde - zij waren voor hem levende godinnen. De grote golfslag van de Physis, de natuur, die in opkomst en ondergang onverstoorbaar en grandioos door de eeuwen van menselijke geschiedenis heen deint, bracht Van der Leeuw tot een huivering, die zonder meer religieus was.

Deze natuur hebben de Grieken steeds als het uitgangspunt en de basis van hun cultuur gezien. Ook aan deze cultuur participeerde Van der Leeuw met zijn gehele wezen. Lichaam en ziel werden daar als eenheid ervaren. Ook wanneer er in Hellas een theoretische scheiding tussen lichaam en ziel wordt gemaakt, blijft de oorspronkelijke eenheid van kracht: Plato's leerlingen waren geen onbekende figuren op de sportterreinen en Plato's Ideeën hebben meer dan genoeg aan aardse vormen om niet in abstractie op te gaan. Sport, wijsbegeerte, beeldhouwkunst, dans en muziek maken samen de Griekse mens en de Griekse cultuur. Het is deze zelfde universaliteit, die Van der Leeuw's meest karakteristieke eigenschap was. Hij kon en begreep niet alles, maar wel zéér veel. Bij de theologische propaedeuse achtte hij lessen in dans en toneel onontbeerlijk; wanneer hij een privatissimum gaf over het kerklied, zong hij evenveel als hij doceerde; wanneer hij in de processie der hoogleraren de senaatszaal van de Groninger universiteit binnenschreed, kon men zien, dat de processie een eerste vorm van de dans is, die niet alleen een toga, maar ook stijl vraagt. Zoals voor de Grieken, was voor hem het hele leven in al zijn verschijningen goddelijk en was de mens verplicht zijn ontmoeting met deze machten vorm en stijl te geven. Van der Leeuw's

[p. 76]

universaliteit is bekend. Even bekend is, dat deze menselijke compleetheid hem niet een aangelegenheid was van de studeerkamer, maar van de man, die zei, dat een mens pas mens is mèt zijn colbertje. De achtergrond van deze veelzijdigheid is zijn contact met onze grote Moeder de Aarde, die alleen in veelzijdigheid gediend kan worden, wil de mens een compleet mens, een goede zoon van zijn moeder zijn. Deze theoloog heeft meer van Nietzsche's appèl: Broeders, blijft de aarde trouw, begrepen dan vele intellectuelen, die bijna even schematisch zijn als hun abstracties. Maar de grote cirkel der natuur werd doorbroken. De God van Israël trok die cirkel recht tot een lijn, een weg, aan het einde waarvan het Rijk der hemelen ligt. De cirkel wordt rechte lijn, de roes maakt plaats voor verantwoordelijkheid, de Moeder gaat één stap terug uit ontzag voor de Vader. Van der Leeuw was geen Oud-Testamenticus, maar zijn colleges over de profeten van Israël zouden iedere vakman hebben gesierd. De mens kan er soms in berusten, dat hij ‘wächst mit der Welt’, maar iets in de mens jaagt hem weg van de Moeder naar de Vader. Dat is niet alleen Israëlietisch. In Babylonië wordt de vadernaam vervangen door die van de oom, d.w.z. de belangrijkste man naast de bijna even belangrijke moeder: de oom is de broer van de vrouw. Maar hier is de vader nog zo zeer aan de moeder gebonden, dat hij alleen als verwekker geldt. In Israël is de Vader schepper en de ontmoeting met deze God is voor Van der Leeuw's leven beslissend geweest. De Moeder laat de mens met zijn broeders, de dieren, spelen, de Vader haalt hem daarvandaan en geeft hem een taak. Dat is de achtergrond van Van der Leeuw's theologie, maar ook van zijn socialisme.

Zijn theologie zo goed als zijn socialisme waren overigens ‘ondogmatisch’, hoe lief hem het dogma der kerk ook was. Dat is te begrijpen, wanneer men ziet, hoe zijn hele leven en werk één poging waren om - in gehoorzaamheid aan de Vader - de verbinding tot stand te brengen tussen vader en moeder, tussen geest en natuur. Geheel afgezien van de theologische en filosofische implicaties en complicaties, ligt hier ongetwijfeld Van der Leeuw's betekenis voor de zg. moderne mens, die zich nog Europeaan noemt. Europeanen zijn heidenen en barbaren, die gekerstend en gecultiveerd zijn door Israël en Hellas. Het is gemakkelijk te zeggen, dat men in deze erfenis niet meer gelooft, het is iets moeilijker om dan niettemin een erfgenaam te zijn. Onze tijd is vol van heidenen, die niet meer heiden durven zijn.

‘If I had been a heathen

I'd have piled my pyre on high,

And in a great red whirlwind

Gone roaring to the sky;

[p. 77]

 

But Higgins is a heathen,

 

And a richer man than I;

 

And they put him in an oven,

 

Just as if he were a pie’,

zegt Chesterton van deze heidenen, die bleek zien van een verdrongen joods-christelijk geweten. En er zijn talloze nihilisten, die God als een projectie aan hun psycho-analytische hengel binnenboord hebben gehaald en niet weten, wat ze nu met deze projectie moeten beginnen. Zij maken er moraal, kunst of politiek van en kunnen hem toch maar niet kwijt raken. Het Rijk Gods is in 1951 even actueel als in 33.

Van der Leeuw was op vele levensterreinen een verbindingsman. Hij was het boven alles door de moed èn de levenskunst, waarmee hij bleef volharden in de spanning tussen wat wij met verbleekte begrippen natuur en geest noemen. In dat opzicht is hij een uitdaging voor Christen en niet-Christen. Velen hebben zich afgevraagd, wat het geheim was, waardoor hij het in deze spanning uithield, wat het geheim was, waardoor deze bijna chaotisch begaafde mens niet versplinterde, maar een harmonische persoonlijkheid bleef. Vergis ik me niet, dan was dit geheim zijn excentriciteit. Het centrum van Van der Leeuw's leven lag niet in hemzelf, maar buiten hem.

Het leven was voor hem niet, zoals voor de meesten van ons, een relatie tussen het ik en ‘de rest’, maar de verhouding tussen het excentrisch centrum en de rest, waarbij ook het eigen ik behoort. Daardoor kon hij grandioos onverschillig zijn. Alles was vanuit dit excentrisch centrum, sub specie aeternitatis, even onbelangrijk en dus was alles even belangrijk. Daardoor sprak hij met dezelfde bereidwilligheid voor een internationaal congres als voor verpleegsters of H.B.S.'ers. Hij heeft vele spreekbeurten vervuld, waarvan niemand buiten de betrokkenen ooit heeft gehoord. Hij heeft in vele commissies gezeten, die men onbelangrijk pleegt te noemen en hij heeft daar met dezelfde stiptheid en energie gewerkt als op plaatsen, waar het oog der ganse natie op hem gevestigd was. Door deze onverschilligheid van hoger orde, als ik het zo mag noemen, kon hij ook, zonder hoop voor Europa, hoop hebben voor de wereld. Maar zonder hoop voor Europa werkte hij voor de wereld, òmdat hij Europeaan was. Hij verdedigde Europa niet, bij predikte het. Met zijn werk en met zijn leven. Zijn leven was dienst, en wel dienst aan God. Laten we na zijn dood in vredesnaam niet over deze God gaan debatteren, om zodoende de verantwoordelijkheid van de dienst te ontduiken. Prediken en dienst zijn zware woorden. Van der Leeuw was niet zwaar, maar één der lichtste en geestigste mensen, die men kon ontmoeten. De verklaring is eenvoudig. Omdat hij de zware dingen dééd, kon hij licht

[p. 78]

en vol esprit zijn in de conversatie. Zijn ironie was de meest sublieme uiting van zijn onverschilligheid. Hij gaf Europa op en hij gaf Europa dóór. Dat is de ironie de l'histoire. Men moet een ongewoon mens zijn om deze ongewone geschiedenisfilosofie in geschrift en met de daad te prediken.

Dit is zijn boodschap aan de Europeanen, of zij nu het Westen willen verdedigen of niet: ‘Nietzsche had meer gelijk dan hij bedoelde: broeders, blijft de aarde trouw. God blijft de aarde trouw en Hij zegt ons maar één ding: als ik het doe, kunt gij het ook doen. In alle twijfelachtigheid van ons Pilatusbestaan geeft Hij ons onze taak. Verlies U niet aan de hemel of aan de hel. Maar bedenk, dat gij hier op aarde staat en dat gij verantwoordelijk zijt voor hetgeen gij doet. Gij kunt uw handen niet in onschuld wassen. Gij kunt uzelf niet groter of kleiner maken dan ge zijt. Ge kunt alleen als mens uw last opnemen. En zo lang ge dit doet, vindt ge Mij naast U. Want ik heb niet anders gedaan. - Is het zo duidelijk? Dat zegt God tot mij.’