De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 727]

Kort bestek

In Memoriam Van der Leeuw

Van der Leeuw, ons volk te vroeg ontvallen, was een zo levend mens dat, wat ons altijd reeds moeilijk valt, een medemens die diepen indruk op ons heeft gemaakt, ons als niet meer levend voor te stellen, ten aanzien van hem een onmogelijkheid lijkt. Maar niet over zijn beminnelijkheid, zijn helderheid in woord en begrip, zijn menselijkheid en zijn bezieldheid bedoelen wij hier te spreken, het zijn even zo vele verliezen die zijn heengaan veroorzaakt. Ook kunnen wij hier niet uitweiden over den geleerde, schrijver van zovele werken, den muzikalen maker van het boek over Bach, den kunstzinnigen wijsgeer van Wegen en Grenzen, den vriend der liturgie van de geschiedenis van het Kerklied, den cultuurstimulator van de verhandeling over Nationale cultuurtaak, die in scheppenden geest minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen is geweest, helaas te korten tijd. Wij willen slechts een ogenblik getuigen van de eenheid die dit alles tot een geheel bond, een visie die voortkwam uit zijn geloof, die hem het begrip cultuur als een organisch gebonden, bezield stijlgeheel deed zien. Zijn idee van cultuur was voor dezen tijd een ideaal. Hij wist dat hij hiermede getuigde van wat hij in het culturele leven van dezen tijd smartelijk miste en met geestdrift tegelijkertijd zocht te bevorderen. Het stelde hem in staat tot een grote visie op dien tijd, die ten onrechte soms een grote tijd wordt genoemd. Juist in het besef van dat tekort aan grootheid bleef hij getuigen, was hij een roepende - in een bijna woestijn - en vervulde hij hiermede een roeping. Als Nederland een Nobelprijs in de geesteswetenschappen had moeten toevallen, het zou dezen aan Van der Leeuw hebben verdiend.

Het karakter van onze tijd

I. In ‘De Groene’ van 4 November bespreekt Koolhaas de film ‘A walk in the sun’ die gemaakt is naar een novelle van Harry Brown: het verhaal van een peloton, dat na in Italië geland te zijn, een op tien kilometer van de kust gelegen boerderij moet bezetten.

Het is een oorlogsfilm die consekwenter dan enige andere alle militaire dikdoenerij ter zijde laat en die, om met Koolhaas te spreken, geen andere propaganda voert dan de mensen in de mensen de mens te laten zien. Zelfs het einde versmaadt alle vertoon van soldateske bravour.

‘Dat maakt deze film’, aldus het slot der beschouwing, ‘tot een grote film, die zijn indrukwekkendheid geheel en al te danken heeft aan zijn waarheid en zijn waardigheid.’

[p. 728]

Men kan de durf om in het tegenwoordig Amerika met iets zo ‘defaitistisch’ op het doek te komen, niet hoog genoeg prijzen. Men moet ook de vrijheid loven dat in datzelfde Amerika dit in deze tijd nog mag.

Intussen: is er schrijnender tegenstelling denkbaar dan dat naast dit inzicht in de werkelijkheid van de oorlog, de oorlog in werkelijkheid nog maar steeds voortgaat? Op tientallen oorden, nu in Korea, straks elders, grijpen dagelijks nog episoden plaats, als de hier in beeld gebrachte. En de vraag die men zich elke dag dringender stellen moet is deze: hoe is het mogelijk dat, terwijl het ware begrip omtrent de zinloosheid van de oorlog er in het klein al is, het in het groot blijkbaar niet vermag door te dringen?

Voor wie niet ziende blind is immers, is het dag-helder duidelijk, dat ook het Koreaans avontuur ondanks alle vrijheidsfraseologie een avontuur is en niets meer, een avontuur, niet van de soldaten, maar van de belanghebbenden die hen sturen. Een avontuur waarvan behalve die soldaten zelf de Koreanen het zinloos slachtoffer zijn, onverschillig of hun moeder hen in Noord- dan wel in Zuid-Korea baarde.

II. Elke karakteristiek van onze tijd schijnt de kern te missen wanneer zij niet haar tegendeel in zich opneemt, en er zo een wordt die van een spanning tussen tegenstrijdige begripsparen getuigt, groter en ondragelijker dan ooit tevoren. Men leeft onder de dreiging van een oorlog, die men, verstrikt in een zelfgevlochten netwerk van oorzaken en gevolgen, nabij helpt brengen, zonder hem te willen en zelfs, volgens geweten of belang, te kunnen willen; en elke stap op deze weg naar de opperste onredelijkheid heeft de schijn van een nuchtere redelijkheid, die het zekere voor het onzekere neemt.

Nooit inderdaad waren geweten en belang zozeer in strijd met een einde, waaraan men, als in het raderwerk van een onpersoonlijke macht gegrepen, zich willoos uitgeleverd voelt. Nooit ook was de bewustheid groter, de kritiek onbevangener en veeleisender waarmee de mens zijn maatschappij en zichzelf tegemoet trad, en toonde hij zich aan de ideologieën, die vanouds de horigheid aan zijn lot veelkleurig drapeerden, meer ontwassen. Wat hierboven gezegd werd naar aanleiding van één oorlogsfilm, men zou het aan zoveel voorbeelden kunnen illustreren. Wij willen er nog één noemen: hoe de critische objectiviteit zo hoge eisen is gaan stellen, dat midden in een oorlog waarin men, fysiek en psychisch, op leven en dood was betrokken, plannen werden beraamd om al het materiaal te verzamelen dat de toekomstige geschiedschrijver van deze oorlog van dienst zou kunnen zijn, plannen die direct na de vrede op grote schaal ten uitvoer zijn gebracht. Rijksinstituten voor Oorlogsdocumentatie, en de toenemende dreiging van een nieuwe wereldoorlog,

[p. 729]

zij kenmerken onze tijd niet slechts elk voor zich, maar vooral in hun samengaan.

Intussen is het wachten op hen die woorden durven spreken van nuchtere redelijkheid - niet in schijn maar in wezen - opdat de hoop worde verlost die begraven ligt overal waar het karakter van onze tijd zich openbaart.

Ilse Koch vrij...

‘Beulin’ kent het Nederlands niet. Maar desondanks bestaan er wel vrouwelijke beulen. Ilse Koch was er een, en een van de ergste. Zij werd beschuldigd van 45 moorden en poging tot moord bij 135 andere; van de huid van sommige harer slachtoffers liet zij lampekappen maken. Zij was van wege al deze misdaden aan de algemene verachting prijsgegeven en men kon indertijd zelfs besliste tegenstanders van de doodstraf spreken die zich genoopt voelden, zo ooit, dan voor dit onmens een uitzondering te maken. Ze is destijds niet ter dood gebracht. En dat niet alleen: maar de ‘omstandigheden’ hebben gemaakt, dat de Amerikanen, die uitgetrokken waren om het fascisme te vernietigen, dit fascistisch symbool verleden jaar begenadigden. Nu staat zij weer terecht, ditmaal voor een Duits gerecht en de uitslag is nog allerminst zeker. De gratie van haar beschermers is een machtig wapen in haar bebloede handen...

Hermans drie maanden.

En dan is er dat andere geval, waarvan men in één-en-dezelfde krant kon lezen. Het geval van het communistische kamerlid Hermans, die een deserteur, of iemand die zich daarvoor uitgaf, heeft helpen ontsnappen. Verkeerd ongetwijfeld wat hij deed. Maar naar onze overtuiging deed hij het hoogst waarschijnlijk allereerst bewogen door deernis met een medemens in nood. Voor die veronderstelling pleit namelijk het gedrag van deze man in Amersfoort, waar hij de mensen van zijn commando - hij was voorman van de aardappelschillers - niet eens, maar voortdurend verdedigd heeft tegen de razernij van Berg, de kampcommandant. Hulp aan medemensen in nood, die hem te staan is gekomen op zijn indeling eerst bij het straf- en toen bij het Joden-commando, het ergste dat er was...