De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 516]

Annie Romein-Verschoor
De vrouw voor de spiegel

Bij ‘de man voor de spiegel’ denken we niet aan een heer, die zijn das strikt, maar aan een mens, die zich speurend over het eigen wezen heen buigt, een zelfportretterende Rembrandt of Van Gogh. Maar ‘de vrouw voor de spiegel’ wordt verondersteld te speuren niet naar dat wezen zelf, maar naar de indruk, die het, al of niet bijgewerkt, naar buiten maakt. Simone de Beauvoir breekt radicaal met deze grove, maar niettemin duizendjarige klassificatie. Bij het pakhuis vol boeken en pamfletten over ‘goede en quade wiven’, over de - bij de Polynesiërs, de - in de beeldende kunst, het sexuele leven van de -, etc., bij de stapels tactische en bittere strijdbrochures van de feministen voegt zij haar allround studie - in twee kloeke delen - over de vrouw: Le Deuxième Sexe. Een vrouw, die zich naar de spiegel buigt, niet om zich met de ogen van de man te bezien, maar om de vraag te beantwoorden: Ben ik dat? Wie en wat ben ik?

Men kan dit boek karakteriseren naar zijn doordachte bouw: deel I, Les Faits et les Mythes, onderverdeeld in een hoofdstuk Destin, waarin de levensvoorwaarden van de vrouw naar biologisch, marxistisch en freudiaans inzicht worden geschetst en gecritiseerd, een historisch hoofdstuk en een hoofdstuk, waarin een aantal gangbare ‘mythen’ over de vrouw aan literaire voorbeelden worden gedemonstreerd. Deel II: L'Expérience vécue volgt, in twee hoofdstukken: Formation en Situation, de ontwikkeling van het vrouwenleven en besluit met een hoofdstuk: Justifications en Vers la Libération.

Men kan het ook bezien als een breedvoerige - en hier en daar wat al te breedvoerige - uitwerking van de beide stellingen, waar het boek op berust, de ene geformuleerd in de aanhef van het tweede deel: ‘On ne nait pas femme, on le devient’ en de tweede, in tal van uitspraken geformuleerd en in tal van situaties toegepast, die op scherpzinnige wijze de in wezen eeuwen lang ongewijzigde man-vrouw-verhouding weergeeft, de gedachte in Adam's rib gesymboliseerd: ‘Il est le Sujet, il est l'Absolu, elle est l'Autre.’

Zowel deze fundamentele gedachten als de vorm, die zij voor haar betoog koos, houden beloften in, die Simone de Beauvoir tot op belangrijke hoogte vervuld heeft. Zij schrijft in een vrouwelijk-reële en overtuigende, soms wel eens wat te nadrukkelijke spreektoon, zij redeneert intelligent, zij toont in haar indeling al begrip voor de vele aspecten van haar onderwerp en ze weet de agressie - niet altijd het zelfbeklag - te beheersen, die zo gemakkelijk uitschiet, waar een van de ‘anderen’, joden, negers, proletariërs, vrouwen, enz. zich keert tegen een discriminatie, die de tergende

[p. 517]

schijn vertoont van ‘gewoon’ en ‘natuurlijk’ te zijn. Ze vermijdt die agressie, zowel uit die vrouwelijke tact, die zij zelf zou weigeren ‘aangeboren’ te noemen, als uit het redelijk inzicht, dat agressie zo licht belachelijk wordt tussen twee wezens, die uiteindelijk zo op elkanders genegenheid zijn aangewezen als man en vrouw.

Ik ken geen ander boek, dat op grond van een zo breed materiaal zo scherp en klaar de problemen stelt, waarvoor de hedendaagse vrouw komt te staan, die zich bezint op haar ‘situatie’ en op de historische oorsprongen daarvan en dat bovendien een zo plezierig gemis aan zeker soort ‘idealisme’ vertoont, dat idealisme dat een wissel trekt op de - door en door mannelijke - voorstelling van de lieve, zachtaardige, moederlijke vrouw, die na haar erkenning als volwaardig staatsburgeres de wereld zoveel beter zal maken.

Wanneer ik in het volgende een aantal punten zal opsommen, waarbij Simone de Beauvoir m.i. onder haar doel bleef of dat doel voorbijschoot, dan zou ik die critiek in mijn waardering opgenomen willen zien. Die tekorten immers hangen bijna altijd rechtstreeks samen met het temperament, dat dit boek zo leesbaar maakt dan wel met haar brede en veelzijdige opzet, die óf een met dat temperament botsend jarenlang geduld-van-voorbereiding vergt óf tot al te vluchtig en generaliserend werken verleidt.

Die verleiding is te groter, omdat Simone de Beauvoir française is, d.w.z. de wereld of althans West-Europa beziet van uit de overtuiging, dat Frankrijk daar het culturele middelpunt van is. Nadat ze in haar historisch gedeelte heeft vastgesteld, dat de geschiedenis van het vrouwenlot in het Oosten eigenlijk geen geschiedenis is, maar een lange en onveranderlijke slavernij, besluit ze haar terrein van onderzoek tot het Westen te beperken en vervolgt dan: Du moyen âge à nos jours nous centrerons cette étude sur la France dont le cas est typique. [noot op blz. 133 van dl. I]. Wel is waar wordt deze noot geflankeerd door een andere op blz. 38 van dl. II: Il est hors de doute que les femmes sont infiniment plus passives, données à l'homme, serviles et humiliées dans les pays catholiques: Italie, Espagne, France, que chez les protestants: pays scandinaves et anglo-saxons. Maar deze opmerking blijft in de lucht zweven. Een dieper gaande karakteristiek van de verhouding in de Latijnse landen, waar de vrouw allereerst sexe-wezen is, en de niet-Latijnse ontbreekt. Zowel in de historische als in de beschouwelijke hoofdstukken wordt in het algemeen aangenomen, dat de situatie in andere landen gelijk aan of wel achter bij die in Frankrijk was en is en waar exacte gegevens over die landen worden geboden, zijn ze de schrijfster kennelijk min of meer toevallig in handen gekomen. Nederland, waar blijkens tal van getuigenissen van buitenlandse bezoekers de positie van de vrouw sinds de middeleeuwen relatief

[p. 518]

zeer vrij is geweest, wordt nergens genoemd en veel van wat zij op haar recente reis naar de V.S. als typisch Amerikaans opmerkt, zullen Engelsen, Scandinaviërs en Nederlanders ‘vieux jeu’ vinden.

Al te vluchtige informatie wreekt zich uiteraard in het bijzonder in de Destin-hoofdstukken, waar de schrijfster zich als leek op haar vreemde terreinen van wetenschap moest oriënteren. Men zou bijna denken dat zij wat tegen de Hollanders had, wanneer men op blz. 41 dl. I in het biologische hoofdstuk De Graaf en Hartsoeker [Hartsaker staat er] alleen vermeld vindt om hun foutieve voorstellingen en Leeuwenhoek vermomd als een onbekende ‘on’, die de spermatozoiden ontdekte. Erger is dat zij dan vervolgt hoe pas de uitvinding van de microscoop het in de 19de eeuw mogelijk maakte het dierlijke ei te bestuderen. Mijn critiek op deze drie hoofdstukken moet uiteraard even dilletantistisch zijn als het voorwerp ervan. Het komt me voor dat de schrijfster wel gelijk heeft, wanneer ze in het psychologische hoofdstuk Freud eenzijdig-mannelijk in zijn beschouwingen en te weinig sociologisch ingesteld noemt, maar waarom beperkt dit hoofdstuk zich eigenlijk uitsluitend tot de psycho-analytische beschouwingswijze? En waarom het sociologische uitsluitend tot de historisch-materialistische? Dat had misschien zijn rechtvaardiging kunnen vinden in een zeer intensieve behandeling van dit beperktere terrein, maar er komt niet meer aan te pas dan Engels' Ursprung der Familie en enige niet nader vastgelegde gegevens omtrent de huidige verhoudingen in de Sowjet-unie. Zelfs Bebel wordt niet genoemd, wiens vijftig maal herdrukte Die Frau und der Socialismus juist om de vorm waarin het een best-seller werd, ons zoveel leert omtrent de toenmalige opvattingen over de situatie van de vrouw.

Ik vrees, dat ook de prehistorisch-ethnologische inleiding van het historische hoofdstuk niet zonder kleerscheuren de critiek der vaklieden zou kunnen passeren, die even zeer de schouders zullen ophalen over de veronderstelde kinderrijkdom onzer primitieve voorouders als de sociologen over de wijze, waarop hier Bachofen, ongetwijfeld verouderd, maar daarom nog niet waardeloos, met een paar hooghartige zinnetjes wordt gekraakt door een critica, die kans ziet 's mans naam met twee spelfouten te schrijven en het zo radicaal verworpene dus vermoedelijk alleen uit de tweede hand kent. Dat is des te meer te betreuren, omdat van Bachofen's werk hetzelfde geldt als van dat van Bebel: de vorm van zijn theorie vertelt ons meer of minstens zo veel over de man-vrouw-verhouding in de 19e eeuw als over de matriarchaats-verhoudingen in het verre verleden.

Waar de schrijfster met haar historisch overzicht aan de 19de-eeuwse emancipatie toe komt, waarin de Franse vrouw zo'n beperkt aandeel heeft gehad, wordt haar al te Franse oriëntatie eerst recht gevaarlijk. Haar voorstelling van de emancipatie als gevolg van de toenemende [-fabrieks-]

[p. 519]

arbeid buitenshuis en het uit economische zelfstandigheid gegroeide zelfbewustzijn is zeer aanvechtbaar. De vrouwen en dochters der 19de-eeuwse arbeiders, die de fabriek in gingen, zochten daar geen zelfstandigheid, maar de onmisbare aanvulling op de hongerlonen der mannen en zestien uur per dag tussen de weefgetouwen staan draagt weinig bij tot het persoonlijk zelfbewustzijn. Buitenshuis gaan werken betekende geen bevrijding voor de vrouwen uit de arbeidersklasse, wel voor de overbodig geworden vrouwen der burgerij. Daarom is de emancipatie in zijn oorsprong een burgerlijke beweging, en die oorsprong ligt niet in de fabriek, maar in... de zondagschool. De - onvoltooide - bevrijding der arbeidersvrouw, die n.b. ten dele hierin bestond, dat een betere loonstandaard het de getrouwde vrouw mogelijk maakte juist niet naar de fabriek te gaan, was niet het werk van de vrouwenbeweging, maar van de arbeidersorganisaties.

Er steekt zo'n grote verdienste in de aanpak alleen al van dit werk, in deze poging van een met inzicht en humor begaafde vrouw om het vrouwenprobleem nu eens van de kant van ‘de ander’ aan te pakken en het daarmee in vele opzichten als een ‘mannenprobleem’ te onthullen, dat men de beperktheden van de schrijfster gemakkelijk aanvaardt. Ze zijn bovendien, gezien de omvang van het onderwerp onvermijdelijk. Maar juist wie de waarde van het boek wil schatten dient ze niet te verdoezelen.

Wij noemden er al een van: haar al te Franse oriëntatie. Daarnaast valt een sociale en een literaire beperktheid op te merken. M.a.w. Simone de Beauvoir blijft met haar beschouwingen en met name in haar tweede deel: L'expérience vécue al te zeer binnen de kring der Franse bourgeoisie, ja meestal daarbinnen nog weer in die van de literaire intellectuelen. Tekenend daarvoor is hoe in dit beeld van vrouwenleven het kind een zoveel geringer rol speelt dan de minnaar. Begrijp me goed, niet de geliefde, maar de traditionele minnaar-naast-de-echtgenoot uit de Franse romannetjes. Tekenend de gelijkstelling en dooreenmenging van literatuur en leven: haar talloze voorbeelden zijn nu eens zelf waargenomen verschijningen en verschijnsels, dan romanfiguren, dan weer vrouwen, zoals ze uit haar geschriften naar voren komen en ten slotte een reeks gevallen uit psychiatrische en psychologische literatuur, waarbij Stekel een naar mijn smaak wat al te overwegende plaats inneemt.

Het gedeelte, dat de mythen over de vrouw behandelt besteedt 12 bladzijden aan de rol, die die mythen in het dagelijks leven spelen, 72 aan die in de literatuur. De behandelde auteurs zijn alle Fransen, op een na: D.H. Lawrence, wiens mythe omtrent de vrouw eerder een mythe omtrent D.H. Lawrence is en als zodanig meer geruchtmakend dan normatief. Maar wat vooral ieder die niet tot de Parijse literaire wereld behoort moet verbazen, is, dat het werk van geen van deze mythe-vormers zo'n

[p. 520]

grote plaats krijgt als de speculatieve onfrisheid van dat hele kleine hemannetje De Montherlant. Alleen tegenover deze ephemere figuur breekt er iets van een persoonlijk rancuneuse toon door. Maar daarom te meer had zij liever dit al te gemakkelijk slachtoffer moeten laten lopen. Hoeveel waardevoller had een dergelijke analyse van b.v. Tolstoij kunnen zijn! Laatste beperking, die ik wil noemen: Simone de Beauvoir toont zich in haar werk een overtuigd aanhangster van het existentialisme. Ook wie dat standpunt niet ten volle deelt, kan de helderheid van inzicht waarderen, die in het algemeen een doordachte theorie aan een betoog verleent. Maar die waardering zal ons niet beletten het hoofd te schudden, waar de schrijfster - om eens een wonderlijk beeld te gebruiken - aan de hand van die theorie op hol slaat. En veel anders kan men het toch niet noemen, wanneer zij zonder enig redelijk bewijs overigens, betoogt, dat het ook een ‘keuze’ is, die de hetero-sexuele of homo-sexuele gesteldheid van de mens en als ik het goed begrepen heb, speciaal van de vrouw bepaalt. Het boek van Simone de Beauvoir is een echt vrouwenboek. Niets bewijst beter, hoe gehandicapt de vrouw nog altijd in onze cultuurwereld staat dan de noodzaak hier aan toe te voegen, dat het daarmee niet tot tweederangs werk gestempeld is. Deze wereld immers, die van de vrouw steeds weer verlangt, dat zij zo ‘vrouwelijk’ mogelijk is, legt haar in wetenschappelijk en artistiek werk nog altijd manlijke normen als onfeilbaar op. Naar het mij voorkomt vaak tot schade van haar oorspronkelijkheid en vormgeving. Er zijn in dit boek elementen, die er op wijzen, dat zij tot die nog niet zo talrijke vrouwen kan gaan behoren - ik denk aan Emily Dickinson en Virginia Woolf, aan Emily Brontë en Henriëtte Holst, aan Carry van Bruggen, misschien mag men er ook Vasalis bij gaan rekenen - tot die weinige vrouwen, die die minst opvallende en meest dwingende ban hebben weten te doorbreken. Daarmee is haar werk geen feilloos meesterwerk geworden, maar wel een waarmee men al lezende meeleeft, meedenkt, meevoelt en twist op zijn tijd en waarvan men het verschijnen hartelijk toejuicht.