De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 475]

Bonae litterae

Owen Lattimore, The Situation in Asia, Little, Brown and Co., Boston, 1949.

Lattimore, op het ogenblik een veel-omstreden figuur in Amerika, heeft een van de meest verhelderende boeken over wereldpolitiek uit de laatste jaren geschreven. Zijn boek begint met een analyse van de tegenwoordige verhoudingen in Azië, waarbij hij tot de conclusie komt, dat het Aziatisch nationalisme een beslissende factor is geworden in de wereldpolitiek. Hier is een heel gebied ontstaan, dat zowel buiten de machtssfeer van de Verenigde Staten als buiten die van de Sovjet-Unie valt. Het gebied omspant evengoed het China van Mao Tse-Tung als het India van Nehru, evengoed Indonesië en Zuid-Oost-Azië als bezet Japan.

De grote fout van de Amerikaanse politiek is geweest, dat zij met dit allesbeheersende feit geen rekening heeft gehouden. De Truman-doctrine, de steun verleend aan alle landen die een anti-communistische koers volgen, heeft een averechts effect gehad. De onderstelling was, dat een gebied waar het communisme aan invloed won noodzakelijkerwijs onder de machtssfeer van de Sovjet-Unie zou komen. De werkelijkheid is, aldus Lattimore, dat ook de macht der Sovjet-Unie door de ‘derde factor’ in Azië beperkt wordt, en dat hoe meer men een Aziatisch land als anti-communistisch bolwerk wil laten optreden door er economische, politieke en militaire pressie op uit te oefenen, des te meer het zich van de Verenigde Staten afwendt.

Lattimore's boek is niet geschreven vanuit een bepaald ideologisch gezichtspunt. Het neemt als uitgangspunt de zuiver machtspolitieke vraag: hoe kan Amerika aan maximum aan internationale invloed behouden? Daarbij geeft de schrijver blijk van een uitzonderlijke werkelijkheidszin, van begrip voor het Aziatisch communisme binnen en buiten de Sovjet-Unie, en van een inzicht in de sociologische structuur en psychologische gesteldheid der door hem behandelde volkeren.

Ook buiten het typisch-Aziatische terrein kan men veel scherpzinnige opmerkingen tegenkomen. Zo bv. de opmerking, dat de Europese machten, en Amerika als hun gedeeltelijke erfgenaam, in Azië alleen nog de steunpunten bezetten, van waaruit de Europese avonturiers in de 16de en 17de eeuw hun imperia begonnen te bouwen. Overal, waar een bevolking van enige numerieke betekenis te vinden is, zijn de mensen belangrijker geworden dan de garnizoenen - de steunpunten zijn belegerde vestingen geworden.

Ook over de positie van de West-Europese landen bevat het boekje behartigenswaardige opmerkingen. Zo op p. 60 e.v., waar het verschil wordt behandeld tussen de landen van Oost-Europa en die van West-Europa na de oorlog. Voor de Oost-Europese volkeren betekende het einde van de oorlog tevens de mogelijkheid om een einde te maken aan de semi-koloniale structuur van hun land. Het nationalisme in die landen leidde er toe, dat men er alles op zette met de Duitsers ook het koloniaal-economisch stelsel kwijt te raken en te zorgen, dat de sociale groepen, die met de Duitsers hadden samengewerkt, niet opnieuw het oude semi-koloniale systeem, onder leiding van welke Westerse mogendheid ook, zouden opbouwen, zoals na de eerste wereldoorlog gebeurde.

In West-Europa daarentegen was het streven vooral gericht op herstel van al hetgeen Duitsland had beschadigd of vernietigd. Ook de rechtse socialisten en de vakverenigingen hebben in deze richting meegewerkt. Ook de inwendige democratie in deze landen is, aldus Lattimore, altijd beïnvloed door de imperiale verhouding tot de koloniën. De arbeidersklasse heeft mede geprofiteerd van de koloniale winsten en de geschapen werkgelegenheid. Vandaar dat ook de arbeidersbeweging in deze landen na de oorlog in de eerste plaats streefde naar het herstel van het oude, en

[p. 476]

pas geleidelijk en voorzichtigaan naar iets nieuws toe wilde.

Deze beschouwingen zijn des te belangrijker, omdat de schrijver geen communist, maar een realist is - al is hij op grond hiervan, zoals het ook in ons land zo licht gebeurt, als communist gedoodverfd. De toets van zijn realiteitszin is de mate, waarin zijn voorspellingen uitkomen. Voor één voorspelling is dit reeds duidelijk het geval: in dit boek, dat in April 1949 is verschenen, voorspelt de schrijver dat eerst de Sovjet-Unie, daarna India en Pakistan het regime van Mao Tse-Tung zouden erkennen, en dat daarna Engeland niet zou kunnen achterblijven.

Belangrijk is, hoe het zal gaan met de vele andere voorspellingen in dit boek. Zo de voorspelling op p. 48, dat in de Japanse politiek reeds in 1949 tendenties zullen zijn te bespeuren om van Amerika los te breken en met het vasteland van Azië tot overeenstemming te komen, en dat dit streven zich in devolgende twee jaren met verontrustende snelheid zou ontwikkelen. Of de voorspelling op p. 78, dat men binnen afzienbare tijd, misschien nog vóór het einde van 1949, een nieuwe opstand in Azerbeidsjan kan verwachten. Of op p. 221, waar geschreven staat, dat de Amerikaanse vakbeweging binnen de eerstvolgende vier jaren voor het eerst invloed zal gaan uitoefenen op de buitenlandse politiek, en zal aandringen op overeenstemming met Mao en op industrialisatie van China, Malaya en Indonesië. En de belangrijkste voorspelling van alle: dat als de koude oorlog wordt voortgezet, deze langzaam in het voordeel van Rusland zal verlopen, terwijl Amerika's bondgenoten in Europa er weinig voor zullen voelen deze in een hete oorlog te laten omzetten [p. 227]. En als de Verenigde Staten geen ernst maken met economische hulp aan Azië, zonder economische en politieke pressie, zal de Sovjet-Unie reeds in 1952 in staat zijn tot aanzienlijke economische hulp en daarmee de wereldbalans in Rusland's voordeel doen overslaan [p. 103]. Maar ook wanneer deze voorspellingen niet precies zouden uitkomen, zou dit aan de betekenis van deze nuchtere, zakelijke, schijnbaar door geen enkel maatschappelijk ideaal gedragen analyse als zodanig weinig afdoen. De aard van de veranderingen, die het wereldtoneel beheersen, heeft de schrijver met grote scherpzinnigheid onderkend. ‘What cannot be predicted accurately is the rate of change.’

W.F.W.

Alexander Ruestow, Ortsbestimmung der Gegenwart. Eine universalgeschichtliche Kulturkritik. Band I: Ursprung der Herrschaft. [Zürich-Erlenbach, Rentsch, 1950.]

Ofschoon de beide volgende delen als ter perse zijn aangekondigd, wil ik toch met een vermelding van de aanhef dezer studie niet langer wachten. Wij zijn wat skeptisch tegenover al degenen, die de onrust der tijden misbruiken, om hun theorieën over ontstaan en toekomst dezer lange crisis aan de man te brengen. Wat echter Rüstow [hij was van 1933 af hoogleraar in Istanboel, is thans opvolger van Alfred Weber in Heidelberg] hier reeds gepubliceerd heeft - ander werk van hem leed in verspreiding onder de ongunstige omstandigheden - verdient de aandacht. Kritiek uitoefenen op wat de wereld nu doormaakt is eenvoudig. Deze schrijver wil méér: vaststellen waar we aan toe zijn, om zo te zien, wat we nog verwachten kunnen. In volkomen contrast met Toynbee [hij belooft, een beschouwing aan diens werk te wijden, maar in wat vage termen] beschouwt hij de maatschappij als het resultaat der werking van twee krachten: het streven naar macht, het streven naar vrijheid. Hoe ontstaat nu dat streven naar macht?

Beginnend bij de ijstijd [haast letterlijk dus het vermaarde ab ovo], ziet hij op aarde overal het beginsel der ‘Ueberlagerung’, der ‘Ueberschichtung’: over de met de grond verbonden werkzame boeren schuift de nomade, die veroveren wil, ‘Equidenvölker’, die op ‘Bovidenvölker’ volgen, ook weer in drie lagen: paard als trekdier voor de vrachtwagen, paard als trekdier voor de strijdwagen, paard

[p. 477]

als rijdier, volgend zo op de stierruiters, gesymboliseerd, naar hij meent, door de kentaur. Door al die omvorming der lagen in de maatschappij, en door de verandering ook in de menselijke geest daardoor [interessant is, wat hij opmerkt over de geestesgesteldheid des ruiters], ontstaan grote rijksvormen, die dan als brede grondslag dienen voor pyramiden [Rüstow houdt van woord en idee!] van ‘Hochkulturen’, geheel klaar- en uitgegroeide formaties, belast met de erfzonden van heerschappij en onderdrukking. De pyramide beheerst alles en verklaart alles: godsdienst, liefdeleven, rassenhoovaardij en opvoeding. Want boven leven de heersers, beneden de knechten. Dat het economische leven daarmee vergroeid is, is duidelijk. Zo is dus het moderne imperialisme, wezenlijk element onzer maatschappij, gevolg der lagen, die haast geologisch ook de menselijke vormperioden bepalen. Belasting- en beambtenstaat, specialisering en de volgens Rüstow vernietigende invloed van ‘Grossbetrieb’ en wat daarmee is verbonden, heeft maar één tegenwicht.

Dat is, eveneens door de eeuwen een vlammende lijn tekenend, het streven naar vrijheid: lichamelijk, geestelijk, sociaal. Dat parelleloverzicht zal het tweede deel ons brengen, terwijl het slot wil pogen, de gezamenlijke invloed te bepalen èn te profeteren. Dat laatste is juist, wat hier af en toe, bij de lezing van deze briljante 280 bladzijden, waar bijna nog 80 pagina's notities bij komen, welke soms even inspirerend tot nadenken opzwepen [ook dit woord geeft al aan, hoe er in dit boek naast het wetenschappelijke nog een ander, moeilijk definieerbaar element meedoet!], iets als bezorgdheid wekt. Rüstow pakt zo, dat de lezer door een soort wantrouwen of argwaan wordt bekropen. De auteur waarschuwt indirect zelf, als hij vertelt, met welke technische moeilijkheden hij te kampen had daar in het Turkije van de Tweede Wereldoorlog, hoe onzeker zijn citaten kunnen zijn, hoe welhaast willekeurig zijn bibliografische hulpmiddelen. Hij weet ongelooflijk veel [minder dan Toynbee nochtans], springt met geest en vernuft over tijden en plaatsen heen, om het vuurwerk van zijn denkbeelden nog meer vonken te doen spatten, - en intussen wordt de lezer steeds angstiger, dat hij op paden wordt geleid, waar het lopen onzeker, het dwalen een avontuur wordt. Iets van een labyrinthcomplex groeit in ons. Zijn Duits verbergt misschien associaties, die ons ontsnappen... Waar houdt het positieve weten op en begint de bloeiende verbeelding te werken? Het vervolg geeft hier wellicht uitsluitsel en zekerheid.

U.H.N.