De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 190]

Bonae litterae

N.B. Tenhaeff's Verspreide Geschriften.

Aangevuld met een schets van zijn leven en werk, een lijst van zijn geschriften en een bladwijzer, in twee delen uitgegeven door Dr Jan Romein. Bij J.B. Wolters' Uitgeversmij., Groningen-Batavia, 1949. XXXVII, 498 en 412 blz.

Andermaal kondig ik werk van mijn te vroeg heengegane ambtsvoorganger Tenhaeff aan, dat na zijn dood het licht ziet. De eerste keer, was het het brokstuk van wat zijn magnum opus had moeten worden: de uitgave van de bronnen voor de bouwgeschiedenis van de Utrechtse Dom. Merkwaardig document humain, in de uiterst minutieuze bewerking en annotatie van deze meer dan dorre rekeningen en in het warme meevoelen met het stuk menselijk leven en streven, waarvan die teksten de neerslag zijn, dat uit de inleiding, hoe technisch ook, tot ons spreekt. Twee eigenschappen die in hun onverbrekelijke samenvlechting voor Tenhaeff's bemoeiing met de historie kenmerkend waren: nauwlettende aandacht voor het detail, nooit verflauwend geduld om in het kleine iets groots te verkennen; echte liefde voor de dingen en bovenal de mensen van het verleden, een mij, nuchterder gestemde, soms wat sentimenteel, bijna vrouwelijk aandoend heimwee naar die verre, hem zo nabije medemensen. Vandaar het tweeledige, maar in die tweeledigheid toch samenhangende van zijn werk. Bij voorkeur richt het zich op perioden, waaruit de gegevens schaars en onpersoonlijk zijn. Zo schaars en zo onpersoonlijk dat de historicus teenenmale buiten staat is er gestalten te zien, te herscheppen. Geen wonder dat Tenhaeff daar toch niet genoeg aan had. De hunkering naar intiem contact met de oudere deelgenoot aan de westers-christelijke beschaving - een wezenlijk-anderszijn van deze en gene eeuw bestond voor hem niet -, die hunkering lokte hem naar het ‘Herfsttij’ van de middeleeuwen of, wilt gij, naar de Renaissance, in één woord naar dáár waar de individualiteit in al haar rijkdom van woord en beeld openbloeit. Niet helemaal op dezelfde manier als zij het Burckhardt of Huizinga deed, die bovenal aesthetische belevenis zochten. Hoezeer het kunstzinnig element bij Tenhaeff niet moge ontbreken, sterker is het moralistisch-religieuze. Hij paste helemaal in de nu voorbije phase van het humanitair-vrijzinnig christendom. Er steekt duidelijk iets van zich tot voorbeeld nemen en aan anderen ten voorbeeld stellen in zijn liefde tot Dante, tot Erasmus, tot Michel de l'Hôpital. Het irenische is wel de meest sprekende trek van deze religiosíteit. Wonderlijk onverbonden ligt die trek naast de nationaal-chauvinistische, die toch haast even sterk bij hem spreekt. Men moet Romein wel gelijk geven in de opvatting, dat Tenhaeff tekort schoot in vermogen de uiteindelijke ontsporing van dat groot-nederlands nationalisme te voorzien; achteraf, ik moet het bekennen, is het mij moeilijk bij de herinnering aan de nogal ruig-agressieve Coers met zijn beweging voor het vaderlandse lied een onbehaaglijke associatie weg te denken. Tenhaeff bleef nu eenmaal zijn leven lang trouw aan dat waarvoor hij in zijn jeugd geestdrift had opgevat. Zo ook aan zijn leermeester Oppermann. Dat het kritische onderzoek van onze oudere vaderlandse geschiedenis met de door Oppermann geïntroduceerde methode, ingang heeft gevonden in ons wetenschappelijk bedrijf, daartoe hebben ongetwijfeld zijn opstellen veel bijgedragen.

Het bundelen van nagelaten werk, gedrukt en ongedrukt, is een delicate taak. Waar de scheidslijn trekken tussen wat zijn tijd gehad heeft en wat blijft? Romein heeft die grens wel héél wijd gemaakt. Hoe men daarover oordelen moge, veel kostbaars is er in deze literaire nalatenschap. Kostbaars wat inhoud én vorm

[p. 191]

betreft: Tenhaeff verdient als schrijver gekend te worden door een grotere kring dan het bereik van de periodieken en periodiekjes, waarin hij zijn opstellen publiceerde - in sommige gevallen kan men beter zeggen: verstopte.

Een uitgebreide versie van Romeins in 1946 verschenen levensbericht van Tenhaeff, vermeerderd met een zorgzame waardebepaling van zijn werk, leidt de bundel in.

J.F. Niermeyer

Dr G.J. de Vries, Spel bij Plato, Uitg. N.V. Noord-Holl. Uitg. Mij Amterdam, 1949.

In deze studie wordt nagegaan, hoe het spel in Plato's werken tot uiting komt. Op diepgaande en tevens uitvoerig-illustratieve wijze, waardoor de V. tracht, zijn werk leesbaar te maken ook voor een breder belangstellend publiek, toont de schrijver aan, dat in de dialoog tal van spelelementen schuilen. Hij behandelt verder talloze, door Plato met opzet gebruikte sophismen, zijn ironie, humor en satyre, ook de ernst en scherts van de mythen, 's wijsgeer's zelf-ironie. Het slothoofdstuk bevat de ‘grensgebieden’, waar het spel geen of weinig plaats vindt, n.l. het ethische, politieke, paedagogische en religieuze, de objectief-zakelijke wetenschap en de verrukking. Het geheel geeft een totaal-indruk van Plato's denkwerkzaamheid door de talrijke, vertaalde, aanhalingen uit Plato's oeuvre.

Het werk van de Vries heb ik met bewondering gelezen. Niet achter elkaar: dat is niet mogelijk en vermoeiend, omdat de methode van bewijzen voor de verschillende, bovengenoemde gebieden steeds dezelfde moest zijn, al wordt men steeds weer getroffen door nieuwe gezichtspunten en de gevarieerde en meestal rake keuze van belangrijke citaten, die de ervaren lezer gaarne weer herleest en de leek steeds moeten verrassen. Daarbij vindt de schrijver herhaaldelijk - zonder enige gewild-aandoende opzet - de gelegenheid, te wijzen op de grote vragen, die steeds twistpunten waren of nog zijn tussen de vakgeleerden. Zo b.v. wàt eigenlijk het fundament van Plato's philosopheren uitmaakte, een vraag, waarop m.i. terecht de V. ‘het ethische’ antwoordt [p. 353]. Was Plato mysticus of niet? De schrijver behandelt deze kwestie op overwogen wijze, laat Plato hierbij recht wedervaren, door alle eenzijdige beschouwingswijzen van zijn arbeid op besliste toon af te wijzen [p. 44 vlg.]. Even bezonnen oordeelt hij over Plato's natuurgevoel, over zijn zelf-ironie [zeer belangwekkend], over zijn intellectualisme enz. Op grond van diepgaande studie van Plato's eigen werk en van uitgebreide kennis omtrent schier alle moderne litteratuur over die denker, voert ons de Vr. een duidelijk beeld voor ogen van Plato's vrije creativiteit, van het spel-element in bijna alle dialogen, zelfs in de om hun compositie of stijl vaak geminachte, b.v. in de Wetten, op wier grote waarde de V. tot mijn voldoening met enige overtuigende opmerkingen en citaten wijst [p. 76].

Misschien heeft hier en daar de schrijver, door zijn plezier in Plato's spel, zich laten verleiden tot het vinden van te veel speelsheid, misschien ook baseert hij zijn mening over Plato's ‘optimisme’ te sterk onder invloed van zijn eigen Christelijke overtuiging - binnen dit bestek kan ik hierop en op enkele andere punten, b.v. op Plato's innerlijke verscheurdheid, niet uitvoerig ingaan - in het algemeen moeten wij zeer erkentelijk zijn voor het verschijnen van deze studie, een studie, die met ere een plaats inneemt onder de werken, die in het binnen- en in het buitenland over de grote wijsgeer, zijn verschenen. Zij is boeiend, diepgaand, ernstig en in veel opzichten origineel. Zij brengt aspecten naar voren van Plato's werken, en opent perspectieven, die een oppervlakkige lectuur niet ontdekt en telkens weer voor de dieper-geïnteresseerde nieuwe en verrassende belevenissen betekenen. De organisaties, welke steun hebben verleend aan deze uitgave, deden daarmee een goed werk.

D. Loenen