De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 146]

Max Brod
Kroniek van Israël

‘Mijn rijk is niet van deze wereld’ - vaak, maar onjuist en onnauwkeurig heeft men gepoogd met deze volzin een grenslijn te trekken tussen jodendom en christendom. Want kluizenaarschap en wereldverzaking hebben somtijds ook de ontwikkeling van de joodse geest gekenmerkt, en men kan in het veel omvattende boek van Prof. G. Sjolem ‘Major Trends in Jewish Mysticism’ bijzonderheden hierover vinden, veel vooral over de ascetische neigingen van een zekere periode in de joodse geschiedenis [blz. 92 en vlg.]. Weliswaar hebben deze neigingen nooit op de voorgrond gestaan en tot het vormen van een staat waren zij volgens hun wezen evenmin geschikt als de pogingen van de secte der Esseërs die naar besliste reinheid streefden - pogingen die een en ander hebben uit te staan met de oorsprong van het christendom. Doch reeds toen in de tijd der Maccabeën de joodse staat weer werd opgericht, rees er onmiddellijk verzet uit het volk tegen de ‘verandering van Judea in een gewoon militairpolitiek organisme’ [Vgl. Dubnow, ‘Weltgeschichte des jüdischen Volkes’, deel II blz. 143 van de Duitse editie]. Het probleem dat de vaak miskende Farizeërs van toen bezig hield, was hetzelfde waarmee hedentendage zoveel hoofden van ons land en de meest conscientieuse harten worstelen. Men kan het eenvoudig met de woorden omschrijven die Dubnow bezigt voor dit reeds lang vervlogen doch vandaag weer verbazend actueel geworden tijdperk onzer historie: ‘Zou het zelfstandig geworden Judea een gewone staat worden die evenals elke andere, ijverig aan de woelige internationale politiek deelneemt, oorlog voert, bondgenootschappen sluit en zijn invloed tracht uit te breiden? Of zou het als een geestelijk-nationale organisatie, als een “civitas Dei” de behaalde onafhankelijkheid slechts benutten om het innerlijk leven te volmaken... om een vreedzame geestelijke republiek op te bouwen, een maatschappelijke orde van geheel eigen aard, een gemenebest waarin het godsdienstigzedelijk beginsel domineert?’

Het probleem ìs er, bijna elke dag kan men in de krant lezen hoe men met vallen en opstaan probeert het op te lossen. In elk geval vergissen zich de buitenlandse waarnemers die een paar verschijnselen bijeengaren om van ‘nieuwe goden’ te spreken in Israel - waarmee zij bedoelen: de internationaal geworden standaard-godheden zoals lompheid, hardheid, diplomatieke leugen en list, die het wereldbeeld van onze tijd beheersen, die het steeds verder verwijderen van het ‘koningschap Gods’, waarin wij evenals Martin Buber het einddoel van het jodendom zien, heden zogoed

[p. 147]

als voorheen. Onder de naam van ‘het aardse wonder’ heb ik dit einddoel trachten te omschrijven en te bepalen - het boek waarin ik dit geprobeerd heb draagt dan ook de titel ‘Het aardse wonder’ [‘Das Diesseitswunder’]. Voor alle bijzonderheden verwijs ik naar dit boek en tevens naar het volledige oeuvre van Buber [vooral zijn laatste boek ‘Moses’], aangezien het niet mogelijk is in het bestek van een kort opstel de theoretische grondslag te geven van hetgeen hier heden plaats vindt, als het ware dus een nieuw, van Spinoza's werk evenwel beslist afwijkend ‘theologisch-politiek tractaat.’

Eigenlijk zou het voldoende moeten zijn op de collectieve nederzettingen in Israel te wijzen, om een einde te maken aan het gepraat over ‘nieuwe goden’ [of zelfs het ‘dóórbreken van een nazi-mentaliteit’ in de joodse ziel, zoals vele waarnemers even beminnelijk als tegenstrijdig fantaseren]. In deze nederzettingen, waarvan het aantal sedert het oprichten van de staat meer dan verdubbeld is en die door het Joodse Nationale Fonds elke week met nieuwe punten vermeerderd worden, worden woestijnen ontgonnen, moerassen drooggelegd, wordt er land gewonnen dat men niemand afneemt - en dit alles gebeurt in de vorm van een socialisme, dat vrij is van dwang, waarbij de enkeling wordt geacht en de geestelijke vrijheid, openhartige discussie als kostelijke bezittingen niet worden verkracht. Hier wordt, zoals enkele critici reeds heel goed hebben opgemerkt, een experiment van wereldhistorische afmetingen gedaan, waarbij wellicht een practisch voorbeeld wordt gegeven voor de door nobelste geesten nagestreefde synthese tussen collectivum en individu - een experiment dus dat niet alleen essentiële betekenis heeft voor de streek waar het plaats vindt, doch ook voor de mensheid in haar geheel. Dáármee echter zou dan de door Dubnow [en vele anderen] gestelde vraag of de joodse staat alleen beperkt nationale of wel universele betekenis bezit, ten gunste van de tweede mogelijkheid beantwoord zijn. Tevens ware dan op godsdienstig gebied het verband gelegd met het door de grote profeten in de bijbel verkondigde programma van vredelievendheid en maatschappelijke rechtvaardigheid.

Er zal echter een lange weg moeten worden afgelegd voordat deze verwachtingen ook maar bij benadering zullen worden verwezenlijkt. Want om te beginnen werd de jonge staat door vijf Arabische staten aangevallen die het voor zeer natuurlijk hielden dat zij binnen veertien dagen de slecht of in het geheel niet-gewapende verdedigers ‘in zee zouden werpen’, naar zij herhaaldelijk verkondigden. Eerst thans werd hier officiëel bekend gemaakt dat de luchtvloot van Israel bij het begin der vijandelijkheden uit drie oude vliegtuigen bestond. Niet anders was het gesteld

[p. 148]

met de overige wapens. Wat toen plaats had, was een Thermopylae - deze keer echter met een gelukkige afloop voor de verdedigers der beschaving. - Intussen is er nog geen vrede gesloten, we leven in een hachelijk schemerduister: wapenstilstand. En terwijl de staatslieden van Israel bij elke betoging naar voren brengen dat zij niet op verovering uit zijn, dat zij vreedzame samenwerking wensen met hun buren, is er in Arabische redevoeringen heel dikwijls sprake van een ‘tweede ronde’. Als om deze dreigingen met revanche tegen een nog duisterder achtergrond te plaatsen, heeft Egypte zojuist in de Raad van de Arabische Liga [op een bijeenkomst te Cairo in October 1949] het voorstel gedaan, de bewapeningsplannen der zeven Arabische landen te coördineren, in vredestijd een leger van in het geheel 250.000 man en in tijd van oorlog van een millioen man op de been te brengen.

De joodse staat heeft ondertussen geheel andere zorgen: de plaatsing der nieuwe immigranten, sedert het oprichten van de staat reeds 300.000 in getal. Aan een rapport van David Horowitz, directeur-generaal van het ministerie van financiën, ontlenen wij dat de bevolking met jaarlijks 28% toeneemt, terwijl dit contingent in Nieuw-Zeeland, dat onder alle landen der aarde tot nog toe de grootste bevolkingsaanwas vertoonde, slechts 4% bedraagt. Bijna elke derde inwoner van Israel is dus een nieuwe immigrant. Het betreft hier een bijzondere historische gebeurtenis, waarbij, volgens het geciteerde rapport, drie opgaven voor de staat in het brandpunt komen te staan: handhaving van de internationale betalingsbalans, bestrijding van de inflatie en absorptie van de immigratie. Horowitz deelt mee dat er tot eind Juli 1949 kapitaalgoederen ter waarde van 60 millioen Israelische ponden geïmporteerd werden en dat de Israelische economie voor 80% zich zelf weet te bedruipen [met een nationaal inkomen van jaarlijks 220 Isr. ponden]. Doch dit alles is niet voldoende tegenover de opdringende moeilijkheden, vooral de huisvesting, de beroepsindeling en de culturele aanpassing der nieuwelingen.

Men heeft niet verwacht dat het binnenstromen der immigranten zulke afmetingen zou aannemen - en met dat al zijn er in Oost-Europa tienduizenden, wellicht honderdduizenden die voorlopig niet bij machte zijn deze grote trek, een tocht die doet denken aan de tijd van verhoogde Messias-verwachting, mee te maken. Allereerst werden de bewoners van de kampen [‘displaced persons’] in Duitsland, Italië en Oostenrijk bijna volledig naar Israel overgebracht. Nauwelijks echter begon het immigratie-tempo wat minder te worden of er kwamen in Marokko en in andere landen van Noord-Afrika onverwachte vluchtelingsgolven op. De vorming van nieuwe souvereine moslemitische staten hield in de ogen der daar gevestigde joden een gevaar in, waaraan men moest trachten te

[p. 149]

ontkomen. En juist nu, in October '49, komen er berichten uit Irak waardoor alle angstige verwachtingen bevestigd worden.

Men mene echter niet dat het leven in de jonge staat uitsluitend beheerst wordt door zorgen omtrent de bevolking en de financiën zoals boven omschreven. Integendeel: in het dagelijks leven schijnt men geen hindernissen te kennen. Overal bespeurt men elan, vooruitgang en nieuwe schepping. De culturele ontwikkeling die zelfs geen stilstand kende in de dagen toen Tel Aviv beschoten en gebombardeerd werd, heeft juist in de tijd nà het oprichten van de staat, nieuwe accenten verkregen. ‘Habima’, het eerste Hebreeuwse toneelgezelschap, is zijn meest succesvolle seizoen begonnen. Het speelde behalve ‘Midzomernachtsdroom’ onder leiding van een Engels regisseur, het revolutie-drama ‘Montserrat’ van de Fransman Roblès onder regie van een Amerikaan. ‘Habima’ had de primeur van dit successtuk, dat van Parijs uit ook andere Europese en Amerikaanse steden verovert. ‘Habima’ voerde bovendien twee stukken van Israelische dramaturgen op, nl. van Mossinson en Max Zweig, onder de leiding van een uitstekende Israelische artist: Finkel. De overige gezelschappen [Ohel, Kamer-theater en Matate] wedijveren met ‘Habima’. Het is echter onmogelijk in een beknopt overzicht het toneel- en muziekleven van dit land recht te doen weervaren. Noemen wij nog slechts het door Huberman en Toscanini opgerichte beroemde Philharmonisch Orkest, dat reeds een naam heeft veroverd in de wereld en in dit en de volgende seizoenen, uitgebreid en gereorganiseerd, onder leiding staat van de Parijse dirigent Paul Paray van het Orkest Colonne. Een tourneé door Amerika ligt in de bedoeling.

Er bestaat een moderne letterkunde in de Hebreeuwse taal. Deze taal blijkt - na de grote scheppingen van haar vernieuwer en profeet Bialik en van Tsjernikowski [de ‘Griek’ onder de joodse dichters] - in staat zowel tot het herscheppen van alle meesterwerken der wereldlitteratuur [Kants ‘Kritik der reinen Vernunft’ niet uitgezonderd] als ook tot het verklanken van de meest eigen visioenen. Uiteraard worden op het toneel alle stukken, ook die van Shakespeare, Shaw, Čapek, Bert Brecht, Zuckmayer e.a. in de Hebreeuwse taal opgevoerd. Ik memoreer dit omdat mij op reizen in het buitenland vaak sceptische vragen te dien aanzien werden gesteld.

De Nieuw-Hebreeuwse vertelkunst van Agnon en Fichman, de lyriek van Sjimoni, Sj. Sjalom, Sjlonski, Greenberg e.a., het dramatisch werk van Sjamir en Asjman beginnen thans ook in Europese vertalingen bekend te worden en vrienden te verwerven. De schilders hebben, om slechts een enkele groep te noemen, in het oude kabbalisten-plaatsje Safed, vreemde variaties van stemmingen à la Greco en landschapskleuren van

[p. 150]

een aparte structuur ontdekt. En vooral gaat - men zou bijna zeggen: danst - de Israelische muziek nieuwe wegen [Boscowits, Ben-Chajim e.a.], doordat zij aan de algemene muziek-cultuur een tot nog toe onbekend maar duidelijk omlijnd gebied toevoegt: de yemenitische volksmuziek en haar thematische verwerking - verre van al hetgeen men tot heden met het vage begrip ‘oosters’ aanduidde. Dit alles is in de centra van de moderne kunst nog veel te weinig en slechts in algemeenheden bekend, maar de kracht van de jonge staat is voorlopig nog niet groot genoeg om de wereld daarbuiten op de oorspronkelijke scheppingen die hier ontstaan naar behoren attent te maken.