De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 110]

H. de Waard
Orwell en Epictetus

In de aanvang van het Enchiridion, waarin Arrianus de leer van zijn meester Epictetus heeft neergelegd, lezen wij: ‘In onze macht hebben wij onze mening, ons streven, onze begeerte en afkeer, kortom alle onze handelingen, die van ons uitgaan. Niet in onze macht staan ons lichaam, bezit, aanzien, ambten, kortom alles wat niet ons werk is. Wat in onze macht staat is van nature vrij, en kan niet gehinderd of belemmerd worden; wat niet in onze macht staat is zwak, onvrij, onwis, van anderen afhankelijk.’ Het is begrijpelijk, dat iemand die als Epictetus slaaf geweest was, in deze leer bevrediging voor zijn gemoed vond, maar de meeste moderne mensen zullen het Enchiridion lezen - als zij dat al doen - met de glimlach van een volwassene die een sympathieke jongeman zijn wijsheden hoort verkondigen, wijsheden die hem vaak aandoen als gemeenplaatsen, en die voor een deel zo gemakkelijk te weerleggen zijn voor wie met Freud is opgegroeid: onze mening, ons streven, onze begeerte en afkeer in onze macht...?

En toch... dat het wezenlijkste bestanddeel van zijn denken: wat mij ook gebeurt, aan mijn ziel raakt niemand... my soul is my castle, is opgenomen in de bloedsomloop van onze beschaving; dat het leven onaanvaardbaar wordt als wij deze grondslag moeten opgeven, is mij nooit zó duidelijk geweest als na de lectuur van George Orwell's roman ‘Nineteen eighty-four’.

Het is - de titel zegt het al - een toekomstfantasie. Na de atoomoorlog is de wereld verdeeld in drie grote staten: Oceania, Eurasia en Eastasia, die economisch en politiek afgesloten gehelen zijn geworden, tussen welke geen communicatie bestaat. Het verhaal speelt in Oceania, een totalitaire staat, waarin de bevolking in drie groepen is verdeeld: de leden van de Inner Party, de hoogste machthebbers, die van de Outer Party, de willoze instrumenten, en de proles. Een hoger welvaartspeil zou de grote massa dier proles onhandelbaar kunnen maken en teneinde ze in een staat van voortdurende afhankelijkheid, armoede en kneedbaarheid te houden voeren de machthebbers permanent oorlog, hetzij tegen Eurasia, hetzij tegen Eastasia, ook al is daar practisch geen reden voor:

‘De grote moeilijkheid was de industrie op gang te houden en tegelijk een toename van de werkelijke welvaart te verhinderen. Er moesten wel goederen geproduceerd, maar niet gedistribueerd worden. En in de practijk was dat alleen mogelijk door voortdurend oorlog te voeren.’

De hoofdpersoon, Winston, lid van de Outer Party, is werkzaam op het Ministerie van de Waarheid. Zijn dagelijks werk is het veranderen van

[p. 111]

het verleden: als de machthebbers in Oceania hun politiek veranderen, als zij bijvoorbeeld een vriendschappelijke verhouding met Eurasia beeindigen en het gaan beoorlogen, moet de pers van de ene dag op de andere ‘omgeschakeld’ worden om de haat van de proles tegen Eurasia te keren... maar dan moet ook het verleden veranderd worden: iedere welwillende uiting jegens Eurasia moet spoorloos verdwijnen.

En hier begint voor Winston, die nog geen willoos instrument is, de tragedie van zijn leven. Tussen de officiële papieren die per ‘pneumatic tube’ op zijn lessenaar verschijnen, vindt hij op zekere dag een snipper van een oude krant, die aan de scherpe contrôle van de hogere instantie, die het verleden vernietigt, is ontgaan. De datum staat er op, benevens een foto, waaruit blijkt, dat drie leden van de Inner Party, sindsdien geliquideerd, op die dag in New York waren, terwijl zij bij hun proces ‘bekend’ hebben, op die dag in Siberië te zijn geweest voor een verraderlijke conferentie met de Generale Staf van Eurasia. Hier heeft hij ‘a fragment of the abolished past’ in handen! Hij durft het niet te bewaren en vernietigt het, maar het laat zijn geest niet met rust. Hij praat er over met Julia, de vrouw met wie hij een ongeoorloofde verhouding heeft, maar zij, die niet intellectueel maar emotioneel leeft, ‘did not feel the abyss opening beneath her feet at the thought of lies becoming truth.’ Zij zegt: ‘Nou ja, er worden voortdurend mensen uit de weg geruimd.’ Maar Winston tracht haar zijn gevoelens duidelijk te maken:

‘Besef je wel, dat het verleden, te beginnen bij gisteren, in feite afgeschaft is? Indien ergens dan bestaat het nog slechts in een paar dingen waaraan geen woorden vastzitten, zoals dat stuk glas daar. Wij weten nu al practisch niets meer omtrent de Revolutie en de jaren vóór de Revolutie. Ieder document is vernietigd of vervalst, ieder boek is opnieuw geschreven, ieder schilderij is overgeschilderd, elk standbeeld, elke straat, ieder gebouw heeft een nieuwe naam gekregen, iedere datum is gewijzigd. En dat proces gaat zo door, van dag tot dag, van minuut tot minuut. De geschiedenis is tot stilstand gekomen. Er bestaat nog slechts een eindeloos heden, waarin de Partij het altijd bij het rechte eind heeft.’

Dit zal vele lezers van het boek misschien overdreven lijken, maar het is slechts de uiterste consequentie van wat in Rusland al gebeurt. Stalin's beste biograaf, Isaac Deutscher, schrijft: ‘Stalin's levensgeschiedenis is als een enorm palimpsest, waarin vele beschrijvingen over elkaar heen aangebracht zijn, elke scriptie daterend uit een verschillende periode, elke geschreven door een verschillende hand, en elk een verschillende lezing der gebeurtenissen gevend. Zelfs de beschrijvingen in Stalin's eigen handschrift spreken elkaar schreeuwend tegen’. - En over de door Stalin zelf op touw gezette geschiedenis van de Communistische Partij van de Sowjet-Unie lezen we daar: ‘Hele schilderijen werden “overgedaan” om de figuur van

[p. 112]

de populaire generaal Toechatsjewski uit te wissen. En hoe dit proces voortgaat blijkt uit de wijze, waarop na 1946 plotseling de figuur van maarschalk Zjoekow spoorloos uit de Russische pers verdwenen is.’

De democratie laat haar burgers altijd de mogelijkheid, wat geschreven en gesproken wordt te toetsen aan datgene wat geschreven en gesproken is. Wanneer deze mogelijkheid ons ontnomen wordt, opent zich inderdaad een afgrond voor onze voeten: hoe is meningsvorming mogelijk als het materiaal daartoe ons uit de handen geslagen wordt? En als nieuw materiaal oncontroleerbaar is, staan we als een riet in de wind.

Het is bewonderenswaardig, dat Orwell ons hier zo duidelijk doet beseffen dat metaphysica geen abstracte bezigheid van kamergeleerden is, maar van direct practisch belang. De stelling: ‘het verleden bestaat slechts in onze geest’ is een practische toepassing van de filosofie van het subjectieve idealisme. Die filosofie is het dogma van de Inner Party in Oceania geworden, zoals het historisch materialisme het dogma van het communisme werd:

‘Hun wijsbegeerte ontkende niet slechts stilzwijgend de geldigheid van ervaring, maar het bestaan zelf van een realiteit buiten de menselijke geest. Gezond verstand was de grootste ketterij. En het verschrikkelijke was niet dat ze je zouden doden als je het waagde anders te denken, maar dat het mogelijk was dat ze gelijk hadden. Want hoe weten we ten slotte dat twee en twee vier is? Of dat de zwaartekracht werkt? Of dat het verleden niet te veranderen is? Als zowel het verleden als de buitenwereld alleen in de geest bestaan, en als de geest zelf beheerst kan worden - waar blijven we dan?’

Die dogmatische contrôle over de geest is Winston onverdraaglijk. Hij blijft, uiterlijk gehoorzaam, innerlijk rebels. Hij weet, dat er een Brotherhood moet bestaan van vijanden van het regime, en vindt een weg om zich daarbij aan te sluiten. Tot zijn verbazing is de man die hem inwijdt in die Brotherhood een lid van de Inner Party, een zekere O'Brien. Maar de Brotherhood blijkt door de Inner Party zelf op touw gezet te zijn om rebelse geesten als Winston te vangen. Hij wordt gearresteerd - en gemarteld. Het gevolg van die martelingen is, dat hij zich intellectueel gewonnen geeft - maar niet emotioneel: zijn ziel blijft zijn ‘castle’. Met Julia sprekende over arrestatie, die zij onvermijdelijk wisten, heeft hij al voorzien, dat hij het in de martelkamer niet zou kunnen laten haar te verraden... maar dat is geen ècht verraad: ‘If they could make me stop loving you - that would be the real betrayal.’

Epictetus lijkt onoverwinnelijk, en zijn geest leeft ook in Julia, die zegt: ‘They can't get inside you...’

Maar O'Brien, die hem in de folterkamer ondervraagt, is niet tevreden met die intellectuele capitulatie. Hij zegt:

[p. 113]

‘... wij zijn anders dan de vervolgers uit vroeger eeuwen. Wij nemen geen genoegen met negatieve gehoorzaamheid, zelfs niet met de meest zelfvernederende onderwerping. Als je ten slotte je aan ons overgeeft, moet je dat volkomen vrijwillig doen. Wij vernietigen de afvallige niet omdat hij tegenstand biedt: zo lang hij zich tegen ons verzet vernietigen we hem niet. We bekeren hem, wij maken ons meester van zijn diepste innerlijk, we vormen hem opnieuw. Wij branden alle kwaad en alle illusie uit hem; we maken dat hij in onze overtuiging gelooft, niet slechts schijnbaar, maar in alle oprechtheid, met hart en ziel. We maken hem een van de onzen voor we hem doden. Wij vinden het onduldbaar dat ergens ter wereld een onzuivere gedachte zou blijven bestaan, hoe verborgen en machteloos die ook moge zijn. Zelfs op het moment van het sterven kunnen wij geen afwijking toestaan. Vroeger was een ketter als hij naar de brandstapel schreed nog steeds ketter, die prat ging op zijn ketterij en er zich gelukzalig in voelde. Zelfs het slachtoffer van een zuivering in Rusland droeg zijn opstandigheid in zijn schedel mee als hij, wachtende op het nekschot, de gang doorliep. Maar wij maken de hersens volmaakt voor we ze met een kogel vernietigen. Het gebod der oude despotische heersers was: ‘Gij zult niet!’ Het gebod der totalitaire staten was: ‘Gij zult!’ Ons gebod is: ‘Gij zijt!’

De afgrijselijkste marteling wacht Winston nog... in Room 101. Op zijn vraag bij een vroeger verhoor: Wat is er in die beruchte Room 101? heeft O'Brien geantwoord: ‘You know what is in Room 101. Everyone knows what is in Room 101.’ Inderdaad, iedereen weet het, te allen tijde: het is ‘the worst thing in the world, that varies from individual to individual.’ Voor hem-de Partij weet het - is het ergste zijn angst voor ratten, en wanneer hem een kooi met uitgehongerde ratten op zijn gezicht wordt gezet, die, wanneer de schuif geopend wordt, zijn gezicht zullen verscheuren, dan ziet hij maar één redmiddel: de ander plaatsen tussen zichzelf en dit vreselijke, want het is hun bedoeling, hij voelt het, de illusie uit zijn ziel te branden dat hij meer van Julia houdt dan van zichzelf... en hij gilt: ‘Do it to Julia!’

Dan wordt hij vrijgelaten, omdat O'Brien weet: Winston beseft nu zelf, dat zijn verzet óók op het emotionele plan gebroken is; hij beseft dat de Partij wèl in zijn geest is kunnen binnendringen en die heeft kunnen veranderen. Eens zal hij doodgeschoten worden... maar voorlopig heeft de Partij geen interesse meer voor hem.

Hij ontmoet Julia nog eens, die even vreselijke ervaringen heeft. Hij haat haar nu - omdat hij haar verraden heeft, en hij leest in haar ogen slechts afkeer en onverschilligheid. Zij zegt:

‘.... later wil je je misschien wijsmaken dat het maar een list geweest is en dat je 't alleen maar gezegd hebt om te maken dat ze ophielden, en dat

[p. 114]

je 't niet werkelijk gemeend hebt. Maar dat is niet waar. Op het ogenblik dat het gebeurt meen je het. Je denkt dat er geen andere manier is om jezelf te redden en je hebt er niet het minste bezwaar tegen je op die manier te redden. Je wenst dat het de ander overkomt. Het kan je geen steek schelen wat die ander lijdt. Je denkt alleen maar aan jezelf.’

Epictetus is overwonnen - de ‘castle’ is genomen.

Vóór we in de tweede wereldoorlog kennis maakten met de methoden van de S.D. wisten we niet [meer], dat iemand door martelingen er toe gebracht kan worden alles te zeggen wat hij weet... en nù wéten we niet, dat gehoorzaamheid aan dat vreselijke gebod ‘Thou art’ kan worden afgedwongen. Het is het verschrikkelijke van deze toekomstroman, dat Orwell zijn lezers overtuigt dat het kàn.

Ook Aldous Huxley schreef een toekomstroman, ‘Ape and Essence’, waarin hij een beeld geeft van een maatschappij, die na de atoomoorlog tot Belialsdienst is overgegaan. Recensenten noemden het boek een nachtmerrie... maar het is dan als een nachtmerrie waarin men het besef zou hebben: straks word ik wakker. Want in die vreselijke wereld die het Boze met overgave dient is toch nog één mens overtuigd, dat in het individu de hoop van de wereld ligt:

‘... wanneer het kwaad tot zijn uiterste consequentie wordt doorgevoerd vernietigt het altijd zichzelf. En daarna duikt de Orde der Dingen weer op.’

‘Maar dat ligt in de verre toekomst.’

‘Voor de hele wereld, ja. Maar niet voor enkelingen, niet voor jou of mij bijvoorbeeld. Wàt Belial ook gedaan moge hebben met de rest van de wereld, jij en ik kunnen altijd de Orde der Dingen steunen in plaats van er tegen in te gaan.’

Het is of hier een andere generatie spreekt, hoewel de beide boeken vrijwel gelijktijdig verschenen zijn: Huxley vertegenwoordigt de generatie van na de eerste wereldoorlog, die wist dat de mensheid ver van de goede weg was afgedwaald, maar die bleef geloven, dat terugkeer mogelijk was. Orwell vertegenwoordigt de generatie van na de tweede wereldoorlog: in zijn boek is geen hoop en geen geloof meer. Hier wordt ons de vraag voorgelegd: Is het waar wat die vorige generatie geloofde... of was dat wellicht uw laatste en gevaarlijkste illusie?

Het boek is een nachtmerrie - maar ook een alarmkreet: besef wat mogelijk is en wapen u daartegen!