De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 60]

Bonae litterae

Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter [A. Francke A.G. Verlag Bern, 1948, 601 S.S. geb. fr 44. -]

Het is een voorrecht dit werk van Curtius te mogen aankondigen. Want het is een boek van formaat, in de letterlijke zin allereerst: ruim 600 quarto-bladzijden, compres gedrukt met een kleine letter, maar typografisch zo perfect verzorgd, dat de lectuur van deze vrij zware studie er ten zeerste door vergemakkelijkt en veraangenaamd wordt; van formaat ook in figuurlijke zin: de magistrale arbeid van een geleerde die diep in zijn onderwerp doordrong en er een boeiend verhaal van maakte, zich telkens weer een meester in de beperking betonend door ons niet te overladen met voorbeelden en in excursies [een derde van het boek] te geven, wat in de hoofdtekst tot te grote uitvoerigheid zou leiden; bovendien prachtige registers en literatuur-opgaven.

Curtius behandelt een weinig bekende periode uit de literatuurgeschiedenis, de Latijnse Middeleeuwen, waaraan, filologisch, nauwelijks een dozijn geleerden in Europa hun aandacht geven en waarvan veel nog in het stadium van vóóronderzoek verkeert. Hij legt er de nadruk op dat deze periode, van de 4de tot de 13de eeuw, zo belangrijk is, omdat zij het sluitstuk is tussen de antieke en de nieuwere tijd; zij is geen losmaking van de antieke, maar een bewuste vergroeiing ermede en daarom een schakel in de Europese traditie. De antieke hebben wij te verstaan als de Romeinse; met de Griekse cultuur had men in de Middeleeuwen geen direct contact. Deze middellatijnse literatuur, gebaseerd op de Heidense oudheid en het Christendom, is lang de enige in de M.E., zij handhaaft zich wanneer de literaturen in de volkstalen opkomen, beleeft in de 12de, 13de eeuw zelfs een hoogtepunt en bij Petrarca en Boccacio is de erfenis nog duidelijk zichtbaar. Zij leefde in de Europese landen van de Zwarte Zee tot de Atlantische Oceaan, die over de taalgrenzen heen een culturele gemeenschap vormden.

De inhoud van Curtius' werk laat zich moeilijk in enkele woorden weergeven, daarvoor is het te vol en te geladen, roert het te veel, direct en zijdelings, aan. Zelfs de opsomming der hoofdstukken zou te veel toelichting vergen. De grote vraag die gesteld en beantwoord wordt, is deze: hoe zijn die middeleeuwse dichtwerken opgebouwd, van welke stijlelementen hebben de auteurs zich bediend? Curtius gaat daarbij vooral uit van de tweede der 7 middeleeuwse artes, de rhetorica, die haar oorsprong vond bij de Grieken en de opbouw ener rede betekende, later bij uitbreiding ook van geschriften; hij oriënteert zich aan het leerstelsel der Griekse rhetorica, waarin de topica [topoi; loci communes, later gemeenplaatsen] het magazijn is van gedachten van de algemeenste aard, die bij alle redevoeringen en gegeschriften ‘überhaupt’ gebruikt kunnen worden en van bijzondere die voor speciale gevallen gelden. Uit de systematische begrippen heeft hij historische categorieën verzameld en daarom zou zijn boek Nova Rhetorica kunnen heten. Zo heeft hij een programma van historische topica ontworpen, waarnaast hij ook een historische metaphorica opstelt, daar ook de antieke figurenleer z.i. geschikt voor vernieuwing en de gewichtigste figuur de metaphoor [translatie, overdracht] is. Talrijke voorbeelden en ook vertaalde citaten uit verschillende rubrieken der topica en der metaphorica vormen een levende illustratie. Het is verrassend te zien hoe oud deze topoi en metaphozen zijn, hoe zij zich gehandhaafd hebben [hoe vaak wordt Dante, hoe vaak wordt Goethe genoemd en geciteerd] de eeuwen door tot in onze tijd toe. - De rhetorica is de gemeenschappelijke noemer, de poëzie was met haar vervlochten, maar ook met

[p. 61]

de filosofie en theologie; al deze complexen moesten belicht worden en Curtius wijdt prachtige hoofdstukken aan de middeleeuwse betekenis dezer woorden en begrippen die zo anders is dan de huidige. Poëzie is in de M.E. nog geen zelfstandige kunst, de dichter wordt vaak theoloog genoemd [vgl. Giovanni's grafschrift op Dante], daar hij een verkondiger van God was; in de late antieke kunnen krijgswetenschap, ingenieurstechniek, grammatica, tekstkritiek filosofie heten; aan de vereenzelviging van filosofie met poëzie, rhetorica, wijsheid en allerlei wetenschap wordt pas een einde gemaakt door de hoogscholastiek. - Een enkele greep deden wij uit de rijke inhoud van dit werk, dat de talloze details moest opzoeken en de analyse toepaste zonder nochtans de synthese uit het oog te verliezen. Deze synthetische tendenz is het aantrekkelijke van Curtius' boek: de aandachtige lezer ziet een groot bouwsel verrijzen, dat der Europese literatuur in de Latijnse Middeleeuwen.

Het is mogelijk dat voor de 12 geleerden, die zich met deze materie bezighouden, hier en daar bezwaren oprijzen; voor de schrijver dezer regelen, die niet tot deze 12 behoort was de lezing van dit boek een onverdeeld genot.

K.F.P.

Karl Jaspers, Vom Ursprung und Ziel der Geschichte, Artemis-Verlag Zürich, 1949, 358 blz.

Men zal niet licht op tegenspraak stuiten, als men beweert dat het boek van de beroemde filosoof, welks titel hierboven staat, tot de belangrijkste behoort, die dit jaar verschenen zijn. In zijn eigen werk overtreft het zijn oudere publicatíe over ‘Die geistige Situation der Zeit’, zo niet in diepte dan toch in breedheid van vizie.

Het hier aangekondigde is een door de schr. ook als zodanig toegegeven poging om de situatie waarin wij tegenwoordig verkeren, van het verleden uit te belichten. ‘Hoe zijn wij gekomen, waar wij nu zijn?’ heeft hij zich afgevraagd. En waar gaan wij heen? Een subjectieve poging uiteraard; hoe zou het anders kunnen? Maar een intelligente poging, een die de aandacht verdient ook van hen die meer van geschiedenis weten dan de schr.

Jaspers heeft zijn boek verdeeld in drie gedeelten. Het eerste, ‘Weltgeschichte’ getiteld, bekleedt een schema [blz. 49] met veel beschouwingen, maar met weinig feiten. Bij nader toezien blijkt dit deel in hoge mate afhankelijk van Alfred Weber, behalve dan hierin, dat de schr. bizondere nadruk legt op de ‘Achsenzeit’, de nog altijd min of meer hypothetische crisis in de ‘oude hoogculturen’, die ± 800- ± 200 v. o.j. zou hebben plaatsgegrepen. De gedachte is al eerder geopperd - de gelijktijdigheid, ongeveer, van Confucius, Boeddha, Zarathustra, Israëls profeten en de Griekse filosofen zou geen toeval kunnen zijn -, maar er is tot op heden, zo ver wij weten, nimmer zoveel gewicht aan gehecht, dat ook anderen dan Jaspers in dit verband van een ‘tweede menswording’ hebben gesproken. Met onze tegenwoordige hulpmiddelen lijkt het probleem trouwens onoplosbaar - geen reden anderzijds om er niet als hypothese mee te werken, totdat we misschien eens beter zullen weten.

De tweede diepe insnijding die hij maakt is veel minder hypothetisch: De opkomst van de moderne wetenschap en techniek, een typisch ‘westers’ verschijnsel, dat zich ± 1500 aankondigt en ± 1800 de wereld begint te veranderen, zó grondig te veranderen, dat we 150 jaar later nog steeds voor het vraagstuk staan: welke zijn de voor-, welke de nadelen ervan en waar leidt ons dat heen?

Met dat vraagstuk houdt zich het tweede gedeelte bezig: ‘Gegenwart und Zukunft’. Als doel van die laatste stelt het de ‘vrijheid’ als grondtendenzen ‘het socialisme’ - doch daarvoor behoeft men het boek niet te lezen, het is al te zeer geïnspireerd op Le Bon, Ortega, Hayek en Lippmann - voorts de ‘Welteinheit’ en ‘Glaube’. De woorden zeggen op zichzelf niet veel, maar 's schrijvers beschouwingen zijn breed en diep genoeg om ten minste de moeite van tegenspraak te lonen.

Het belangrijkste deel acht ik het derde ‘Vom Sinn der Geschichte’. Schr. behan-

[p. 62]

delt daarin achtereenvolgens de grenzen, de grondstructuren en de eenheid der geschiedenis, waarin o.a. een boeiende paragraaf over de vooruitgang. Het is op zichzelf alweer niet zo nieuw wat daar staat, en bizonder opwekkend is het al evenmin - alleen wetenschap en techniek vertonen, althans op de lange duur, een konstant stijgende lijn - maar dit boek is zelf zo'n eenheid, dat elke passage door en van uit het geheel een groter belang krijgt. Men leest het daarom geboeid, maar pas bij herhaalde lectuur kan het vrucht zetten. Zulke boeken zijn zeldzaam geworden, maar het zijn toch eigenlijk de enig-goede. Beschouwingen over het moderne historische bewustzijn en de ‘Ueberwindung’ van de geschiedenis besluiten dat geheel - en transcenderen het tegelijk: ‘für das transzendierende Bewusstsein der Existenz verschwindet die Geschichte in der ewigen Gegenwart.’ Maar desondanks: binnen die geschiedenis blijft voor een ieder de vraag: waar hij dan erin staan wil en waarvoor hij er wil werken. Dat is schr.'s slotwoord.

Trachten wij ons boven dit boek te stellen, dan moet het oordeel luiden: het is, met al zijn vele, dicht bedrukte bladzijden toch slechts een ontwerp te noemen: leerzaam, prikkelend in de hoogste mate en daarom onwaardeerlijk. Vooral in het eigenlijk historische gedeelte echter is het al te schetsmatig gebleven, maar daarin niet alleen: aan de, meen ik, voortreffelijke karakteristiek van de moderne wetenschappelijke houding [blz. 109-115] heeft de schr. zelf zich niet gehouden, niet kunnen houden in dit al te ruim verband. Het blijkt nergens duidelijker dan in de daarbij aansluitende bladzijden [116-122], waarin hij de vraag naar het historisch ontstaan van die houding aan de orde stelt, maar zijn ‘onderzoek’ besluit met een slordig en sceptisch: ‘Soziologische Untersuchung wird einige Zusammenhänge aufdecken können’. Dit scepticisme althans lijkt principieel: scheppende werkzaamheid, meent hij, blijft altijd mysterie. Doch wat de schr. niet gelukt is kunnen anderen proberen: het vraagstuk van ontstaan en wezen der moderne wetenschap is historisch even interessant als actueel. Dat laatste heeft Jaspers ons duidelijker gemaakt, dan iemand vóór hem.

J.R.